Maykop kent parkı

 

 

 

19. yüzyıl

 

Çerkes – Rus Savaşı öncesinde şimdiki Maykop’un bulunduğu yerde hable denen beş Adıge köyü vardı: Bğoşehabl, Davırhabl, Koĥuĵhabl,  Kaseykohabl ve Tığenay. Yer adı ve yerleşim yeri adı olarak “Mıyekuape” (Maykop) diye yazılmış ilk sözcükle  1810 yılında karşılaşıyoruz. Bu tarihten 15 yıl sonra General Velyaminov Kafkas Kolordusu komutanı Yermolov’a şöyle yazmıştı:  “Şhaguaşe Irmağının sağ üst kıyısından 10 – 12 kilometre mesafede ‘Mıyekope jeğu’ denilen yerde konaklamış bulunuyoruz”.

 

1857 yılında Rus birlikleri tarafından Maykop Kalesi kuruldu, bundan sonra Maykop adıyla daha fazla karşılaşılmaya başlandı. Bu nedenle Maykop kent tarihini 1857 yılından başlatanlar az değildir.

 

1870 yılında Maykop’a kent statüsü verildi, çok kişi buraya yerleşti.

 

19.yüzyıl sonlarında Maykop’ta 121 taş, 5340 ahşap ev, 5 kilise, üç yıllık eğitim veren bir okul, erkek ve kızların ayrı ayrı okudukları ikişer okul, iki özel okul, bir eczane ve 112 -atölye tipi- sanayi kuruluşu vardı. Bu tesisler arasında fıçı, kerpiç, sabun imal eden işyerleri bulunuyordu.

 

Daha sonra petrol bulundu, petrolu bir İngiliz şirketi işletiyor, çıkarılan petrol Tuapse limanına sevk ediliyordu. Kent ekonomisi gözle görülür biçimde gelişmeye başlamıştı. 1897 yılında Rusya’da yapılan ilk nüfus sayımında Maykop nüfusu 34,2 bin olarak bulunmuştu.

 

Kent yönetimi eğitim ve kültüre önem veriyordu. 1885 yılında ilk halk kütüphanesi açıldı, 1892’de ilk Maykop ilkokulu ve Aleksandrovski adlı tiyatro okulu açıldı (bu son okul binasında şimdi 5. kent okulu eğitim veriyor). İlk posta ve telefon istasyonu, “kent meyve bahçesi” denen yerde de kent parkı kuruldu.

 

“Subay Evi” dediğimiz yer, ilk Maykop komutanı Albay Dmitri Zinkovetski’nin konutuydu. Ancak altında ayakkabı ve gıda imalathaneleri, dükkanlar vardı, ikinci katta büyük bir salon vardı, orada daire ve kulüpler bulunuyordu.

 

20.yüzyıla geçiş sırasında kentlilerle tüccarların elbirliğiyle “Puşkin Evi” kuruldu, burası bir kültür merkezi oluyor. Kaplanların sülâle adını taşıyan konut (Kepĺanxem yałeko vıne)   şimdiki Adıge Bilimsel Araştırma Enstitüsü’nün bulunduğu yer idi. 1920 yılında o evin balkonundan Sovyet önderlerinden K. Voroşilov ile S. Budennıy halka seslendiler. Yangınları izlemek üzere itfaiye gözetleme kulesi de o yıl inşa ediliyor.  

 Maykop bizonu (mezıč; altın, 3200 yıllık)

 

1920’li yılların ilk yarısında Maykop’ta tren garı  vardı, - ilk tren Şıthale’den (Beloreçensk) gara gelmişti. 1908’de ilkin Panteon, ardından “Gigant” denen sinema  salonu açıldı. Salonda sinema filmleri oynatılıyordu. Kente su getirildi. “Maykop” adlı otel binası ve ordu mağazası da hizmete sokuldu.

 

Sovyet yönetimi dönemi

 

Dağıtılmış Adıgelerden anayurtta kalan kesimin toparlanmaya başlaması -1917 Ekim- devrimi sonrasındadır, Rusya Merkez Yürütme Kurulu kararıyla 1922'de Çerkes (Adıge) Özerk Oblastı (il yönetimi) kuruldu. 1936 yılında yönetim merkezimiz Krasnodar’dan Maykop’a taşındı. Maykop kenti nüfusu 56 bine ulaşmıştı.

 

Büyük kültürel gelişmeler kaydedilmeye başlandı. Adıgece gazete ve kitaplar yayınlanıyordu. Kent mimarî yapılar bakımından zengindi. Bu yapıları zenginleştirici nitelikte Ulusal Müze, Zekoşnığ merkezi, yüksek okullar ve büyük binalar inşa edildi.

 

Zaman zamanı izliyor

 

1991 yılında Adıge Özerk Oblastı (vilâyeti) Adıge Cumhuriyeti oldu. Bağımsız bir öğe –devlet birimi- olarak diğer cumhuriyetlerin arasına katıldık. Kentte iki üniversite, 4 kolej, değişik enstitülerin 5 bölümü bulunuyor. Sanayi yeniden canlanıyor. Turizm geliştirilmeye çalışılıyor. Çok katlı binalar onarılıyor. Kentte çalışma, iş olanakları gelişiyor.

 

Diğer kentlerden farklı olarak Maykop’un cadde ve sokakları –cetvelle çizilmiş gibi- dümdüz uzuyor, bol ağaçlı ve güzel bir yerdir Maykop.

 

Ünlü yazar Maksim Gorki Maykop’a geldiğinde - Rusçaya yeni çevrilmiş- Adıge masallarını ilgiyle okumuştu. Onun masallarımız üzerine söylediği sözlerle makalemi bağlamak istiyorum: “…iyiyi kötüye üstün tutan ulus (-Adıge ulusu-) sağlam ve zengin bir ulustur”.

 

Ŝavko Asĺanguaş 

 

Adıge mak, 03 Eylül 2015

 

Not: tire içindeki eklemeler çevirmene aittir. -hcy   

 

*** 

 

03 сентября 2015

Къалэм  итарихъ нэкIубгъохэр

 

Я 19-рэ лIэшIэгъур

 

Кавказ заор къемыжьэзэ Мыекъуапэ къызэлъиубытырэ чIыгухэм адыгэ къоджитф атесыгъ, ахэм хьаблэкIэ яджэ­щтыгъэх - Бгъошэхьабл, Даурхьабл, Къохъужъхьабл, Къэсэйкъохьабл ыкIи Тыгъэнай. ГущыIэу, чIыпIацIэу ыкIи псэу­пIэу «Мыекъуапэр» тхыгъэу щыIэхэм апэрэу къызахафэрэр 1810-рэ илъэсыр ары. Ащ илъэс 15 тешIагъэу генералэу Вельяминовым Кавказ корпусым ипащэу Ермоловым фи­тхыгъагъ: «Шъхьагуащэ иджа­бгъу нэпкъ километри 10 - 12-кIэ пэчыжьэу «Мыекъопэ жэгъукIэ» заджэхэрэ чIыпIэм тыщыт».

 

1857-рэ илъэсым пачъыхьа­дзэм Мыекъуапэ пытапIэ зы­щишIыгъагъэм къыщегъэжьагъэу чIыпIацIэм нахьыбэрэ игугъу ашIэу хъугъэ. Ащ къыщегъэжьагъэу къалэу Мыекъуапэ щыIэу зылъытэрэри макIэп.

 

Мыекъуапэ къэлэ шIыкIэм тетэу псэунэу статус къызыратыгъагъэр 1870-рэ илъэсыр ары, къалэр къызэрэзэIуахырэм еплъынэу цIыфыбэ къы­дэкIыгъагъ.

 

ЛIэшIэгъум ыкIэхэм адэжь къалэм мыжъо унэхэу 121-рэ, пхъэм хэшIыкIыгъэхэу 5340-рэ, чылыси 5, илъэсищэ зыщеджэщтыгъэхэ училищэ, кIа­лэхэмрэ пшъашъэхэмрэ шъхьафэу зыщеджэщтхэ училищэ тIурытIу, унаехэу еджэпIитIу, Iэзэгъу уцхэр зыщащэрэ ун, промышленнэ IофшIапIэхэу 112-рэ дэтыгъэх. Ахэм ащыщы­гъэх пхъэчайхэр, чырбыщ къызща­шIы­щтыгъэхэр, сабын къыз­щыдагъэкIыщтыгъэ хъызмэт­шIа­пIэр, сабыйхэр къызщыхъу­щтыгъэхэ унэр, нэмыкIхэри.

 

Нэужым чIыдагъэ зычIэт чIы­пIэхэр къагъотыгъагъэх, ахэм инджылыз компаниехэр ащылажьэщтыгъэх, чIыдагъэр зан­кIэу ТIуапсэ ипорт арагъащэ­щтыгъ. Къэлэ экономикэм хэп­шIыкIэу зыкъиIэтэу ригъэжьэ­гъагъ. 1897-рэ илъэсым апэрэу Урысыем ис цIыф пчъагъэр затхым, Мыекъуапэ нэ­бгырэ мин 34,2-рэ щыпсэоу агъэунэфыгъагъ.

 

Гъэсэныгъэм, культурэм па­щэхэм анаIэ тетыгъ. 1885-рэ илъэсым къэлэ общественнэ тхылъеджапIэ къызэIуахыгъагъ, 1892-м - апэрэ Мыекъопэ училищыр, Александровскэ театральнэ училищыр (джы я 5-рэ къэлэ еджапIэр зычIэт унэр) ашIыгъэх. Апэрэу почтэ, телефон станцие, зыгъэпсэфыпIэ къэлэ паркэу ыпэкIэ «къэлэ чъыгхатэкIэ» заджэщтыгъэхэр къызэIуахыгъэх.

 

«Офицерхэм я УнэкIэ» джы тызаджэрэр Мыекъуапэ иапэрэ пэщагъэу, полякэу Дмитрий Зинковецкэм иунагъ. Ащ цуа­къэхэмрэ шхыныгъохэмрэ зыщащэрэ тучанхэр хэтыгъэх, ятIонэрэ къатым залышхо тетыгъ, ащ кружокхэм, клубхэм Iоф щашIэщтыгъ.

 

ЛIэшIэгъуитIур зыщызэблэ­кIырэм тефэу къэлэдэсхэмрэ сатыушIхэмрэ ямылъкукIэ «Пуш­кинский дом» зыфиIорэр ашIы, ар культурэм и Гупчэу мэхъу. Къэплъанхэм ялIэкъо унэу джы гуманитар ушэтын­хэмкIэ республикэ институтыр зычIэтыр ашIы. 1920-рэ илъэ­сым ащ ибалкон тетхэу К. Во­рошиловымрэ С. Буденнэмрэ цIыфхэм къадэгу­щы­Iэ­гъагъэх. МэшIогъэкIуасэхэм язы­плъыхьапIэ (каланча) ашIы.

 

Я 20-рэ лIэшIэгъум иапэрэ илъэсхэм Мыекъуапэ мэшIоку­гъогу вокзал иIагъ, ­Шытхьалэ къикIыгъэу апэрэу ащ мэшIоку къытехьэгъагъ. 1908-рэ илъэсым кинотеатрэу «Гигантыр» (апэ «ПантеонкIэ» еджэщтыгъэх) агъэпсы. Зы залым кинофильм­хэр къыщагъэлъагъощтыгъэх, адрэм курэжъые цIыкIухэм атетхэу ныбжьыкIэхэм къы­ща­чъыхьэщтыгъ. Къалэм псыр къы­дащэ. ХьакIэщэу «Мые­къуапэр» зычIэт унэр, дзэ универмагыр къыдэуцох.

 

Совет хабзэм илъэхъан

 

Адыгэ лъэпкъэу итэкъухьа­гъэ хъугъэм щыщэу хэку­жъым къинагъэхэм заужьы­жьынэу зырагъэжьагъэр революциер къызыдахым ыуж, 1922-рэ илъэ­сым ВЦИК-м и Прези­­диум иунашъокIэ Черкес (Адыгэ) автоном хэку тиIэ хъугъэ. 1936-рэ илъэсым къэлэ шъхьа­Iэр Краснодар къыдахыжьи, Мыекъуапэ къахьы­жьыгъ. Къалэм дэс цIыфхэм япчъагъэ мин 56-м нэсыгъагъ.

 

Культурэм хэхъоныгъэ инхэр ышIынхэу ригъэжьагъ. Адыгэ гъэзетыр, тхылъхэр къы­дэкIыщтыгъэх. Къалэр архи­тектурэм исаугъэтхэмкIэ баигъэ. Ахэм адиштэу, Лъэпкъ музеир, Зэкъошныгъэм игупчэ, апшъэрэ еджапIэхэр, псэо­лъэ инхэр къыдашIыхьагъэх.

 

Зэманхэр зэокIыгъэх

 

1991-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу Адыгэ хэкур Адыгэ Республикэ хъугъэ. Тышъхьа­фитэу нэмыкI республикэхэм тахэуцуагъ. Апшъэрэ еджэпIи-

тIу, колледжи 4, институт зэфэшъхьафхэм якъутамэхэу 5 къалэм дэтых. Промышленностым зыкъеIэтыжьы. ЗекIоным хэхъоныгъэхэр зэришIыщтым пылъых. Унэ зэтетхэр агъэ­кIэжьых. Предпринимательст-

вэм къалэм зыщеушъомбгъу.

 

Сыд фэдэ къали фэмыдэу Мыекъуапэ иурамхэр занкIэх, чъыгхэмкIэ бай, дахэ. Мыекъуа­пэ зыщыIэм къыщегъэжьагъэу пэщэ 30 зэблихъугъ.

 

ТхакIоу М. Горькэр ­тикъалэ къызэкIом, адыгэ пшысэхэм шIогъэшIэгъонэу яджэгъагъ. Ащ къыриIолIэгъэгъэ гущыIэхэмкIэ тхыгъэр къэсыухы сшIоигъу: «... шIур ем тезгъэкIорэ лъэп­къыр пытэ ыкIи бай».

 

Шъаукъо Аслъангуащ.