Adıge Cumhuriyeti’nde yeni öğretim yılı başladı. Buna ilişkin olarak Adıgece yeni okuma kitapları da yayınlandı ve öğrencilere dağıtıldı. Ancak kitap sayısı yeterli değil, birçok öğrenciye kitap verilemedi, gerekçe para yokluğu. Bu nedenle öğrencilerin tümüne yetecek sayıda kitap bastırılamadı.
Kitaplarda atlanmış, eksik bırakılmış bilgi konuları var. Söz gelişi işaretli harfler, görsel eşyalar, anne ve babaların yardımcı olabileceği konular ihmal edilmiş. Geçtiğimiz yıl kitaplar eleştirilmek, incelenmek üzere okullara gönderilmişti.
Şimdilerde, öğretmenler anlaştıkları ya da anlaşmadıkları, zor buldukları, uygun buldukları ya da bulmadıkları noktaları belirleyecek, bu gibi konular üzerinde görüşme ve tartışmalar yapacaklar.
Adıgey’de 36 adet ulusal okul (-ilk, orta, lise- hcy) bulunuyor. Bu okullarda Adıgece dersi dört farklı kategoride ele alınıyor. Bu dört kategoriden birinde anadili öğretimi hiç bulunmuyor. Diğerlerinde, eskiden olduğu gibi, ulusal yöre payı uygulanıyor. Adıgece bu okullarda haftada - en fazla- 4-6 ders saati tutarında okutulabiliyor (- tek ders seçilmişse, dersine göre haftada 1 veya 2 saat Adıgece dersle yetinilebilir-).
Adıge kökenli olmayıp Adıgece bilmeyenler ikinci sınıftan başlayarak Adıgece, Adıge edebiyatı ya da Kafkas uluslarının kültürü derslerinin hepsini ya da sadece birini seçmeli ders olarak seçebilir (- istemiyorsa derslerin hepsini sadece Rusça olarak da okuyabilir- hcy).
Özgürlük Radyosu’nun konuştuğu kişilerden biri, Adıgece yeni ders kitapların hazırlanmalarında çalışmış olan uzman öğretmenlerden Sitime Sare Adıgecenin öğrenilmesi konusunda açıklamalarda bulundu.
Sitime: Çerkes olmayanlar Adıgece (dilbilgisi), Adıge edebiyatı ve kültürü derslerini seçmeyebilirler (-hepsini, birini ya da ikisini seçebilirler- hcy). Adıgeler Adıgeceyi öğreniyorlar. Kitapları tek bir defada bastıramıyoruz. Ayrılan para az, yetersiz. İlkokul 2. sınıf Adıgece Okuma kitabını yeni yayınladık. Adıge dili (-Adıgece dilbilgisi-) dersini seçen öğrenciler de var, ama daha çok Adıge edebiyatı dersini seçiyorlar.
Özgürlük Radyosu’nun konuştuğu kişilerden biri de, Adıge olmayan ve Adıgece bilmeyen, ama Adıgece öğrenmek isteyen öğrenciler için kitap hazırlayanlardan uzman öğretmen Ançoko suret’tir. Geçtiğimiz yıl ilkokul sınıflarında okuyan küçük öğrenciler için kitaplar yayınlanmıştı, bu yıl da 5. sınıftan 7. sınıfa kadar okunacak Adıgece ders kitapları yayınlandı. 2002 yılından bu yana o kategoriden ders kitapları yayınlanmıyordu. Adıge olan ve anadilini öğrenmek isteyen öğrenciler için ise yeterli sayıda kitap yok, - diyor Suret.
Ançoko Suret: Kitaptaki bilgiler daha kolay anlaşılabilecek sade bir dille sunuluyor. Çok sayıda yenilik de var.
Okullarda Adıgece öğretimini zorunlu kılan yasa birkaç yıl önce yürürlükten kaldırılmıştı. O zamanlar öğrenci, önündeki seçeneklerden istediğini seçiyordu. Anadili öğretiminin seçmeli hale getirilmiş olması Adıgecenin öğrenilmesini çok kötü etkiledi diyor uzman eğitimci Dzevkoj Zavır.
Dzevkoj Zavır: Adıgece lehine olan yasanın kaldırılmış olmasının kötü sonucu, Adıge olup da Adıgece okumakta olan öğrenci sayısında düşüşe neden olmasıdır. Bu da Adıgeleri çoğunluk içinde eritme (asimilasyon) amaçlı bir politik uygulama. Çocukların anadillerini öğrenme hakkı ellerinden alınmış oldu. Şu soru da sorulabilir: Rusça için de bu bir hak ihlali söz konusu olmaz mı? İstemeyenler Rusçayı da öğrenmeseler ya (- Belirtelim, eşit uygulama yok, Rusça genel/ üst resmî dil, Adıgece alt/ yöresel resmî dil, Rusça isteğe bağlı değil, zorunlu, istememe durumu olamaz, herkes Rusçayı öğrenmek zorunda- hcy). Adıgey’de, Adıgece anayasal düzeyde tanınmış bir resmî dil. Ancak Adıgece Adıgey’de hak ettiği düzeyde kullanılamıyor. Bu son yıllarda, özellikle Putin’in başa geçtiği bu son 15 yılda cumhuriyetlerin yetkileri durmadan parçalanıyor, haklar kısıtlanıyor, azaltılıyor. Adıgecenin başına geleni de bu. Moskova bu kötü politikasında değişikliğe gitmiyor. Yörelerin (- cumhuriyetlerin-) kendi eğitim politikalarını oluşturmalarına izin verilmiyor.
Türkiye’de Adıgelerin Adıgece öğrenme hakkını elde etmelerinden bu yana öğretimde hangi alfabenin kullanılacağı sorunu da belirmiş bulunuyor. Türkiyeli Adıgeler için Latin alfabesinde öğretimin daha kolay olacağı birçoklarınca belirtiliyor.
Daha başkaları, söz gelişi tek tük biliminsanları da Kiril esaslı Adıge alfabesinin daha iyi olacağı görüşündeler.
Özgürlük Radyosu’nun konuştuğu Dzevkoj Zavır’a göre, Latin alfabesi dünyada daha yaygın olarak kullanılıyor, dış ülkelerde yaşayan Adıgelerin dillerini öğrenmeleri Latin alfabesi ile daha kolay olur. Dzevkoj’un dediğine göre, 1936 yılına değin Adıgeler (- 4 Adıge yöresinde: Şapsığ, Adıge, Çerkes, Kabardey- hcy) Latin alfabesini kullanıyorlardı. Biliminsanlarının çoğu, Kirilin Adıgeceye uygun düşmediği, Adıge seslerini yeterince veremediği görüşündeler.
Şerces Laris
Özgürlük Radyosu, 02 Eylül 2015
Not: Tire içindeki açıklayıcı bilgiler çevirmene aittir - hcy
***
02 September 2015
Адыгабзэм изэгъэшIэн Адыгеим къыщеохыгъэу бэдаушмэ алъытэ
Адыгэ республикэм ис кIэлэеджакIохэм яилъэс еджэгъу уахътэ рагъэжьэжьыгъ. Ащ ехъулIэу адыгабзэмкIэ тхылъыкIэхэм ареджэнхэу сабыймэ тхылъхэр афырагъэхьыгъэх, ау ахэр джыри зэкIэм афикъущтхэп, сыда пIомэ ахъщэ Iофым къыхэкIэу икъу фэдизэу къыдэкIыгъэгохэп.
Агъэхьазырыгъэ тхылъхэм кIэныгъэхэр хагъэхьагъэх. ГущыIэм пае мэкъэ тетхэгъэ десэхэр, пэеплъ пкъыгъохэр, ны-тыхэр зыхэлэжьэщт IофшIэнхэр. ТхылъыкIэхэр уплъэкIун шъуашэм илъхэу гъорекIо еджапIэхэм ахагъэхьэгъагъэх.
Джы кIэлэегъаджэхэр зэмызэгъыгъэхэм, къиныгъоу къащыхъугъэхэм, зыдырыгъаштэрэ-зыдырамгъаштэхэрэм къэблэгъэрэ уахътэм тегущыIэнхэу ары зэрагъэнафэрэр.
Алыгеим лъэпкъ гурыт еджэпIэ 36 ит. Гурыт еджапIэхэм адыгабзэр джырэкIэ щызэрагъашIэщтмэ амал зэфэшъхьафиплI щыIэу къыхагъэщы. Ахэм ащыщым зым ныдэлъфыбзэр хэтэп. ЫпэкIэ зэрэщытыгъэ шIыкIэу лъэпкъ шъолъыр Iахь зыфиIорэр Iуахыжьыгъ. Адыгабзэр гурыт еджапIэхэм ащарагъэхьы сыхьати 4-6 къыдхэлъытагъэу.
Мыадыгэ кIэлэеджакIохэу адыгабзэр зыIумылъхэм я тIонэрэ классым къыщегъэжьагъэу къыхахын амал яI адыгабза, литература, хьаумэ Кавказ лъэпкъхэм якультура зэрагъэшIэщтыр.
Фитыныгъэ Радиом игущыIэгъугъэу адыгабзэ тхылъыкIэхэм адэлэжьагъэмэ ащыщэу Ситимэ Сарэ къыхегъэщы адыгабзэм изэгъэшIэн фэгъэхьыгъэу.
Ситимэ: Тимылъэпкъэгъухэм къыхахын фит зэрагъэшIэщтыр: бзэр , литературэр, культурэр. Адыгэхэм адыгабзэр зэрагъашIэ. Тхылъхэр зэ къыдэгъэкIыгъоу къыдэдгъэкIын тлъэкIрэп. Ахъщэр икъурэп. ТхылъыкIэу къыдэкIыгъ я II классым пае литературэмкIэ тхылъ. Бзэр зэзгъашIэхэрэри щыIэх, ау литературэр зэзгъашIэхэрэр нахьыбэ хъугъэ.
Фитыныгъэ Радиом игущыIэгъугъэ бзэшIэныгъэлэжьэу Анцокъо Сурэт тхылъхэр зыгъэхьазырыгъэмэ ащыщ кIэлэеджакIохэу мыадыгэхэу, адыгабзэ зыIумылъхэу ар зэзгъашIэхэрэм апае. УблэпIэ еджапIэм чIэс кIэлэцIыкIхэм апае гъорекIо къыдагъэкIгъагъэх, джы я 5къыщегъэжьагъэу я 7 классхэм анэс адыгабзэмкIэ агъэхьазырыгъэх. 2002 илъэсым къыщегъэжьагъэу ащ фэдэ тхылъхэр къыдагъэIыжьыгъагъэх. Адырэ адыгэхэу яныдэлъфыбзэ зэзгъашIэ зышIоигъохэми апаи тхылъыкIэхэр афикъухэрэп, еIо Сурэт.
Анцокъо Сурет: Тххылъэм дэтхэр нахь Iэрыфэгъух. КIэу бэ хэдгъэхьагъэр.
Адыгабзэр шIокI имыIэу еджапIэхэм ащызэрагъэшIэным фэгъэхьгъэгъэ хэбзэгъэуцугъэр илъэс заулэкIэ узэкIэIэбэжьмэ Iуахыжьгъагъ. Ащ къызэрэдэлъытагъэу кIэлэеджакIом къыхихын фит зэригъэшIэнэу ышIоигъор. Мы хэбзэгъэуцугъэр зэрэIуахыжьыгъэм лъэпкъым, ныдэлъфыбзэм изэгъэшIэн лъэшэу иягъэ къекIыгъэу къыхегъэщы Фитыныгъэ радиом игущыIэгъугъэ Адыгеим щыщ бэдауш лэжьакIоу Дзэукъожь Заур.
Дзэукъожь Заур: Сэ зэрэсшIэрэмкIэ хэбзэгъэуцугъэр зэрэIуахыгъ. Иягъэу къикIыгъэр – адыгабзэр адыгэу зэзгъашIэрэр нахь макIэ хъугъэ. Мыр адыгэхэр хэгъэткIухьаным иполитик. Сабыймэ яфитыныгъэхэр аукъо. УпчIэ къэтэджы: урысыбзэмкIи фитыныгъэ укъоныгъэба ар? Фэмыемэ урысыбзэри зэрерэмгъашIэба. ХэкумкIэ,къэралыгъо хабзэтхыгъэхэмкIэ, адыгабзэм къэралыгъобзэ лъэгапIэ иI. Ау адыгабзэр хэкум икъоу щагъэфедэрэп. Мы ыужрэ илъэс 15 Путиныр къызытехьагъэм нэуж хэкухэм яфитыныгъэхэр аукъох, ахэр нахь макIэ мэхъух. Адыгабзэми ехьылIагъэуи ары. Мэзкуу иполитикэ зэблихъурэп. Ащ фэдэ фитыныгъэхэр яIэхэп джы дэдэм хэкухэм.
Адыгэхэу Тыркуем щыIэхэм адыгабзэр ащарагъэшIэнэу зыщыдзадзагъэм къыщежьэу Iофыгъоу къэтэджыгъэмэ ащыщ адыгабзэр сыд фэдэ хьарыфылъа зэрытыщтыр зыфэпIощтыр. Тыркуем щыIэ адыгэхэм латин хьарыфылъэр нахь къафэпсынкIэщтэу къыхагъэщы бэхэмэ.
Фэшъхьафхэм, гущыIэм пае шIэныгъэлэжь зырызхэм къаIо адыгабзэр джы зэрылъ киррилицыр нахь дэгъоу.
Фитыныгъэ Радиом игущыIэгъугъэ бэдауш лэжьакIоу Дзэукъожь Заур къызэриIорэмкIэ, латин хьарыфылъэу зэрэдунаеу нахь щагъэфедэрэр IэкIыб адыгэхэм абзэ зэрагъэшIэщтмэ нахь яIэрыфэгъут. Ащ къызэриIорэмкIэ, 1936 илъэсым нэс адыгэхэм латин хьарыфылъэ яIагъ. Кириллицыр адыгабзэм къемыкIоу , ащ макъэхэр зэкIэ къымытышъоу шIэныгъэлэжьыбэхэми къыхагъэщы.
Фитыныгъэ Радио, Щэрджэс Ларис
