Abzah, Şapsığ ve Bjeduğ gibi Adıge topluluklarının kökü binlerce yıl öncesine dayanıyor. Kabardey ve Besleneylerin geçmişi ise feodal döneme (pşı-vork dönemine), birkaç yüzyıl öncesine dayanıyor. 15 inci yüzyılda, Altın Orda (Iуэ Дыщэ) İmparatorluğu çöktüğünde, gerisinde, içlerinde Kabardey'in de yer aldığı birkaç beylik (пщыгъуэ ) bıraktı. Kuban ve Terek ırmakları boyunca uzanan büyük bir arazi Kabardeylere kaldı.
Kendi beyliklerinin doğması öncesinde Kabardeyler bir politik bilinç düzeyine ulaşmışlardı. Topluluğun kurucusu Tambiy oğlu Kabarda (Къэбардэ) idi. "Kabarda" adı hem ülke ve hem de topluluk adı oldu. İnal'ın gelişi ile büyük bir beyliğe (пщыжылагъуэ) dönüştü.
Halk anlatılarına göre, İnal, Adıge ülkesinin hükümdarı (пащтыхь) idi, büyük bir gücü vardı. Beyler (pşı) arasında onun gibi çok sayıda değişik adı olan bir başkası yoktu: Aç’abğo (АкIабгъуэ), İnal-Nef, (ayrıca İnal-Nekhu), şih İnal (щихъ Инал) da derlerdi ona, biz İnal-Şecaşe (Инал-Щэджащэ; Heybetli İnal) demeyi yeğliyoruz. İnal'ın kökenine ve babasına ilişkin birbiriyle çelişkili anlatılar bulunuyor: Mısır'ın Adıge sultanları soyundan geldiğini, Hazar kökenli olduğunu söyleyenler var. İnal'ın Medoveylerden (Abhaz-Abazin) olduğunu söyleyenler de az değildir. İnal Müslümandı ve dört karısı olduğu biliniyor.
Bey soyunun (hanedanın) temelinin, İnal'ın oğulları, dördüncü ve beşinci kuşak torunları (sözgelişi, Kanoko ya da İdar, Mehoşoko ya da Kanibolet) tarafından atıldığına ilişkin anlatılar vardır. Ancak İnal'ın yiğitliğini kanıtlayan somut olay ve anlatı yoktur, buna karşın, her nasılsa, Adıge tarihinde yer almış bir kahraman olduğu ve yaşamış olduğu da bir gerçektir. Beyliği 14 ve 15 inci yüzyılların kavşağına denk geliyor. Büyük bey ölünce, mirası (ülke), karılarının her birinden olan çocukları arasında bölüşülüyor. Küçük kardeş Birinci Beslen'e (Беслъэн Езанэ), Terek Irmağı kaynak bölümünden başlayan , doğudaki toprakları ve köyleri içine alan geniş bir bölge düşüyor. Böylece Besleney feodal topluluğu (Беслъэней пщыжылагъуэ) ortaya çıkmış oluyor. Bugünkü Beslan kent adı da o dönemden geliyor olmalı.
İnal'ın büyük oğlu Tobıle beyin adı tarihte "Tobıle Du" biçiminde yer aldı, bu ad Abaza-Abazin dilinde "yın" (iri), "щэджащэ" (heybetli) anlamlarına geliyor. "Şecaşe" (İnal) uzun süre başta kaldı, kavrama ve konuşma (jerdem) yeteneği güçlüydü. Eskilerden kalma «Жэрдэмыншэ дзэ пашэ хъуркъым» (Konuşmasını, ikna etmesini bilmeyen lider, başkomutan olamaz) deyişi bunu kanıtlar.
Tobıle'den üç oğul kaldı: Janhot, İnarmes, Minbolet; Kankılış’tan da bir oğul – Tohutemış (Toktamış) kaldı, Birinci Beslan’dan da bir oğul kaldığını biliyoruz, adı Yeteç (Ayteç, Aytek) idi. İnal’ın ailesi içinde ve torunları arasında anlaşmazlıklar bulunduğunu, Kırım Hanı Mengli Giray’ın (Менлы Джэрий) Rus hükümdarı III İvan’a 1498’de yazdığı bir mektuptan anlıyoruz: “И ныне Богу моляся, опроче черкас дела нам нет, а сами ведаете, Айтек в головах, черкасские князи и люди приехали и поминки привезли» (Ve şimdi onlar Tanrı'ya, Çerkes prense inanıyor, umutsuzca peşinden gidiyorlar, işimiz yok, ama sen bilirsin, başlarında Aytek var, Çerkes prensleri ve insanları bana geldiler, dua törenleri yaptılar).
Bu bilgiden, büyük beyleri Aytek (Етэч) de olsa, aralarında çekişmeler bulunduğunu, İnal ailesinin Kırım Hanı’na bağlı olduğunu anlıyoruz. O dönemde beyler arası çekişmeler olması sıradan şeylerdendi, Kabardey ve Besleney toplulukları dışında, her bir toplulukta (jıle), egemenliği elde bulunduran ve en yaşlı beyin adını taşıyan dört küçük beylik daha doğdu:
1. Tohutemışey (Toktamış beyliği) – yaşlı beyi Kankılış (Kankılıç) oğlu Tohutemış;
2. İdarey – yaşlı beyi İnarmes oğlu İdar (Aydar);
3. Teĺosteney –yaşlı beyi Janhot oğlu Teĺosten ;
4. Cılahsteney –yaşlı beyi Minbolet oğlu Cılahsten.
Besleney feodal topluluğunun (jılağo) Kabardey’den ayrılmasının ana nedeni bu tür bölünme ve çekişmeler olmalı. Besleney’in bir Kabardey topluluğu olarak ortaya çıktığı, daha sonra ayrıldığı genel kabul görüyor. Han-Girey (1836), Negume Şore (1844), Stal Konstantin (1852), Dubrovin Nikolay (1870) Kuşeve Y. N, vb bu görüştedirler. Alekseyev Y. P. (1957,1959) farklı bir görüştedir. Belge yetersizliği nedeniyle oluşumu yeterince açıklayamıyoruz.
Uzunca bir geçmişe ilişkin tarihi bilgileri açıklamak kolay şey değildir. Söz konusu şey, ulusun tarihi olduğunda, derinlemesine bir araştırma yapmak gerekir. Bu kısa yazımız, umalım sorunun çözümü yönünde atılmış bir ilk adım olsun.
Negume Şore’nin (1794-1844) yazdığı derlemelere/ söylentilere (хъыбарыжьхэм) göre, beyler arası anlaşmazlıklardan bıkan Pşı Kanoko (Къанокъуэ) babasını ikna edip iki yüz kadar bir aile ile birlikte Kabardey’den ayrılıp Kuban’a göç etti ve Urup (Уарп) Irmağı kıyısına yerleşti. “Yedi ırmak aştılar” (Псибл икIащ) deniyor bu olaya, ama daha fazla sayıda ırmak geçmiş olmalılar. Söylenen “iki yüz aile” sayısı da çok az, pşı Kanoko’lar çok daha fazla sayıda aileye hükmediyorlardı.
Łakołeş (üst soylu) aileleri olan Kurğokolar (Yeldarlar), Dehuşokolar (Thazritokolar, Ĺaĥedığular, Yelbedzıkolar), Seneşokolar (Dehukolar), Bgupseler, gümüş vorkları olan Yezıkolar, Ğunşlar, Kodzlar,vb bunlardandır.
Bu saydığımız soyluların her birinin en azından bir köyü vardı. Her birinin bir derdi, bir bahanesi de vardı. “Ayrılık kızgınlıktan doğar” (ЗэхэкIыр губжьым къыхокI) deyişi doğru olmalı. Kanoko’yu köyünü değiştirmeye zorlayan neden beyler arasındaki bu türden rekabet ve çekişmelerdi.
Sırf kıskanma ve rekabet sonucu sorunlar çözülebilir mi? Koruyucun olmazsa seni ezerler. Bu konuda Besleneyler bir çıkış yolu bulurlar: Osmanlı Padişahı Yavuz Sultan Selim’in (1512-1520) oğlu ve Kefe beylerbeyi (Kırım’da) Süleyman (Kanuni), 1515 yılı öncesinde Pşı Kanoko’nun damadı olmuştu (*). O sıralarda Türkler Kırım Hanlığı’nı korumaları altına almışlardı, Adıge ülkesini de ele geçirmek, eski İpek Yolu’nu yeniden açmak için uğraşıyorlardı. Besleney vorku (łakołeş) Thazritoko 1532 yılında Kırım veliaht prensi (kalgay) Devlet Giray’ın damadı oldu, Devlet Giray 1551-1577 yılları arasında hanlık yaptı.
Bu sayede Kanoko büyük beyliği ele geçirmiş midir ya da beyliğine karşı çıkanları bastırmış mıdır, kim bilir? Her neyse, İnal’ın çocukları birbirlerine düştüler. Kanoko’nun kendi de otoriterdi, karşıtlarına gereğini yaptı. Çok kişi savaşta öldü. Besleney topluluğu, başlarında beyleri (pşı) Kabardey’den koşulu öküz arabalarıyla Kuban yöresine doğru göç etmeye başladı, Besleneylerin önünü Fendıko denilen yerde Kabardey ordusu kesti.
İki taraf savaşa tutuştu. “Kızburun Savaşı” (Къызбрун зауэ) adlı şarkı bu olayı anlatır. Şarkı ve anlatısı titiz bir biçimde ulus tarafından korundu. İlginçtir – yedi ozanın (джэгуакIуиблым) şarkıya kattığı yedi bölüm günümüze ulaşmayı başardı. Ozanların yalan söyleme geleneği yoktu, yüksek bir yerde durup olup biteni izler, gördüklerini destanlaştırırlardı.
“Kızburun Savaşı”nda taraf liderleri İdar ile Kanoko idi. Şarkının kınadığı yan Besleneylerdir: “Kör Kanoko halkını –maceraya- sürükledi” deniyor şarkıda. Karşılıklı kılıçların konuşturulduğu savaşa ilişkin görüntüler şarkıda canlandırılıyor; savaşa katılan herkesin savaşma biçimi tüp çıplaklığıyla ortaya konuyor.
SOKUR Valere, akademisyen, tarihçi, Moskova.
(*) - Pşı Kanoko’nun kızı ve şehzade Mustafa, şehzade Ahmed ve Raziye Sultan’ın annesi olan talihsiz Sultan Mahidevran (1498-1581), 13 Şubat 1581’de Bursa’da ölmüştür. -hcy
Çerkes kheku, No. 102, 16 Aralık 2017