1923 yılı. Mart ayı. Adıge ülkesinde ilk kez “Adıge mak” adlı bir ulusal gazete yayınlanıyor.
Zorlu bir dönem. Sovyet iktidarı yeni kurulmuş, Sovyet yaşamı oluşturulmaya çalışılıyor. Devrim sonrasında insanların aynı olanaklara kavuşacakları umudu yaratılmıştı, ama çoğunluk yokluk, umarsızlık içindeydi.
Sınıf mücadelesi kesintisiz sürüyordu. Yeni yaşamı desteklemeyenler düşman sayılıyordu. Daha iyi bir yaşamı olanlarla eğitimli kişiler, devrime karşı çıktıkları için öldürülmüş, tutuklanmıştı, kendi olanaklarıyla ülke dışına kaçabilmiş olanlar da az değildi.
1921 yılında büyük bir kıtlık yaşanmıştı. Bunu kolhozların oluşturulması girişimi izledi. Atı arabası olanlarla hiçbir şeyi olmayanlar hep birlikte yoksul düşmüştü. Ancak parti yeni yaşamı kurmak gerektiğini aralıksız propaganda ediyor, gündemde tutuyordu.
Adıge gazetesinin yayınlandığı sırada durum böylesine zorluydu. Gazeteye adını kitleler birlikte vermiş, umutlarını ona bağlamışlardı. Gazeteye Kur’an’a dokunur gibi büyük bir dikkatle dokunuyorlar, elden ele gözden geçiriyor, parmaklarını gezdirerek okuyor, gelecek yılların daha iyi olacağı, çocuklarının okuyacakları, meslek sahibi olacakları özlemi içindeydiler. Düşünce dünyası uyanırken, umutlar da artıyordu.
Gazete taş baskısıyla basılmaya başlanmıştı
“Adıge mak” Arap harfleriyle yayınlanıyordu. Elle yazılıyor, taş baskıyla yayınlanıyordu, tirajı 500 kadardı. İlk sayı K’eraş Tembot tarafından hazırlanmıştı, yardımcısı da Sergey Mironenko idi. Gazeteye sorumlu yayın müdürü olarak da Ebubekir oğlu Mişuriyev Kazbek atanmıştı (başka yazılarda Grigoriy Lvoviç Mişuriyev adıyla da karşılaşılıyor). Suçsuz yere alınıp canını yitirenler arasında o da vardı. Kendisine yüklenen suçlama “devrime karşı koyan burjuva-ulus örgütlenmeleri içinde yer almış olmaktı”, bu nedenle ölüm cezasına çarptırılmıştı. 1956 yılında Sovyetler Birliği Yüksek Mahkemesi’nin K.A. Mişuriyev’e ilişkin aldığı kararda şunlar yazılıydı: “Elimize geçen yeni bilgilere (haberlere) dayanarak daha önce verilmiş olan hükmü kaldırıyoruz. Masum kişi K.A. Mişuriyev için ileri sürülmüş olan suçlamaları düşürüyoruz”.
Gazetenin ilk baskısında “Enternasyolal” marşının Adıgecesi K’eraş Tembot’un çevirisiyle yayınlanmıştı. Bu da komünistlerle Sovyet devletinin marşı olması nedeniyle insanlara moral veriyor, yaşam biçimlerinin değişeceği umudunu yaratıyordu.
Yaşamda gerçekleşen değişimlerin nitelikleri, gazeteye değiştirilerek verilen adlardan izlenebilir.
1923 – 1926 yılları arasında gazetenin adı “Adıge mak”(Adıge Sesi) idi, 1926 – 1929 arası “Adıge psevık’”(özgün Latin yazılışı “Adэřэ pseuк”; Adıge Yaşamı), 1929 – 1931 arası “Ğupçe-Vate” (Orak-Çekiç), 1931 – 1938 arası “Kolxoz bırak”(Kolhoz Bayrağı), 1938 – 1990 arası “Sośiyalistiçéske Adıgey” (Sosyalist Adıgey) idi; 1991 yılından başlanarak gazeteye “Adıge mak” deniyor.
“Görüşlerinizi bize yazınız”
Gazetenin ilk sayısı sonrasında, Adıge ülkesi (oblast; il) başkanı Haĥurate Şıhançerıye köy muhtarlıklarına (yürütme komitelerine) birer yazıyla bunu duyurmuştu. Yazıda gazetenin ikinci sayısı için çalışıldığını, yurttaşların çalışmaya katılmalarını ve abone olmaları için yerel yöneticilere destek vermelerini istiyordu. Gazetenin yararlı olacağına inandığını oblasta (ile) ve buraya bağlı yerel yöneticilere bildiriyordu. “Adıge mak”ın yayına başladığı haberinin kitlelere duyurulması, herkesin dileklerini gazeteye yazması, sorunların ve eksikliklerin gazeteye bildirilmesi isteniyordu.
Gazete ayda iki kez yayınlanıyordu. RKP (b)’nin Adıge oblastı kent bürosu ilk toplantısında “Özerk ülkenin güzel bir gazetesi “Adıge mak” adıyla yayınlanmaya başladı”, diye kayda alınmıştı.
“Adıge mak” adını “Adıge psevık/ psevıç’’” adı izledi. Gazete Krasnodar’da basılıyordu. “Adıge psevıç’” haftada bir yayınlanıyordu. İlk iki sayfa Rusça, üçüncü ve dördüncü sayfalar Adıgece olarak (ilkin Arap, ardından Latin harfleriyle) basılıyordu. Gazetenin tirajı 800’e ulaşmıştı.
“Adıge psevık’”ye (Adэřэ pseuк ) değişik yıllarda A. Haţane, H. Ĺaşe, M. Traĥo, İ. Beğ, A. Ĥuaĵ, T. K’eraşe ve H. Çumıko yayın yönetmenliği, B. Ponomarçenko ile A. Hatko da sekreterlik yapmışlardır.
“Orak-Çekiç”, “Kolhoz Bayrağı”…
Kasım 1929’dan başlamak üzere haftada üç gün “Ğupçe-vat” (Orak-Çekiç) adıyla gazete yayınlanıyor. Yönetmeni H. Borso idi. “ Kolhoz bırak” (Kolhoz Bayrağı) gazetesi hergün yayınlanıyordu. 1931-1938 yıllarında Adıge gazetesi o adla çıkıyordu. Latin harfleri ile yayınlanıyordu, ardından Rus harflerine geçildi. Gazetenin tirajı 4,400’den 7,880’e ulaşmıştı.
1938 – 1990 yılları arasında gazete “Sośiyalistiçéske Adıgey” (Sosyalist Adıgey) adıyla yayınlanmıştır. Adıgece yazılıyordu. Maykop’ta basılıyordu. Bu yıllar boyunca yayın yönetmenliği görevini sırasıyla H. Şertan, D. Andırĥuaye ve R. Meretıko yapmışlardır.
1991 yılında gazeteye yeniden “Adıge mak” adı verildi. Gazetenin yayın yönetmenleri sırasıyla Haç’emız Bibolet, Kuyeko Asfar, Beğuŝe Azamat, ṕaţıko Asĺan ve şimdilerde Derbe Timur’dur.
Adıge yaşamının aynası
“Adıge mak”ın 90. yayın yılı nedeniyle ilk sayıdan başlayarak 1930 yılına uzanan gazete sayfalarından bazılarını günümüz alfabesine çevirdik ve üzerinde düzeltmeler yaptık. İçlerinde ilginç, gülünç ve gurur verici haberlere rastladık.
İlk yayın yıllarına göre, şimdiki ulusal gazetenin görünümü ve içeriği çok değişti.
“Adıge psevıç’ (Adэřэ pseuк) Adıgelerin yaşamının aynasıydı. Haberlerin çoğu Adıge köylerinden ve ülkedeki Rus köylerinden (kutır) yazılan yazılardan oluşuyordu. Muhabirler (собкорхэм) tarafından toplanıyordu.
Yaşamın gelişimine koşut olarak gazetede yer alan haberler de değişiyordu. İlkin kütüphaneler, kulüpler açılmaya başlandı, ardından çalışma kollektifleri oluşturuldu. Büyük küçük herkes okuma yazma öğrenme peşine düştü.
Kolhozlar geliştiriliyor. Kendi kendisini vergilendirme, devleti güç durumlardan kurtarma gereği emekçilere sık sık anımsatılıyor. Kooperatiflerde değişik borçlanmalar, sanayi ve tarım çalışmalarına ilişkin yayınlar çıkıyor ve onların satınalınmaları sağlanıyordu.
Sovyet yaşamının güçlendirilmesi için ülke boyutunda çalışılıyor. Gazete Adıge ulusunun da bu yarışta geriye düşmediğini genişliğince ortaya seriyor.
“Hakurınehabl. Komsomollar işlemek üzere bir desyatin (10 üzeri dönüm) arazi aldılar, meyve bahçesi oluşturacaklar”.
“Şıncıy. Arapça bilen bir komsomol kurs açtı, isteyenlere Arapça ders veriyor”.
“Haĺekuay köyü. Komsomollar komsomol olmayan köydeki gençlere gazeteleri okuyorlar, devrim konulu şarkıları öğretiyorlar”.
Adıge psevıç’de sık sık duyurular yayınlanıyordu. Kitleler olan bitenler konusunda bilgilendiriliyordu. “Pşıĵhable yerel Meclisince (Sovyet) Gume Ahmed’in arazisinin bir kısmı satılacak (gezici çalışanların barınacağı konut inşa edilecek - Шъ.А.): ekilmeyen iki yer , 20 metre uzunluğunda büyük bir meydan, tütün taşımaya yarayacak 95 el arabası. Tümünün toplam fiyatı 225 ruble. Sudoispolnitel Ponov”.
Gazete yönetiminden de okuyuculara sesleniliyordu. İlanda şöyle yazılıydı: “Adıge psevıç”ye şubaın ilk gününe kadar abone olanlara gazete ile birlikte ücretsiz olarak bir tarım takvimi de göndereceğiz”.
Gazetenin abone bedeli çoğu kez ilk sayfadan sık sık yayınlanıyordu: “Aylık 35 kapik, iki aylık 55 kapik, üç aylık 85 kapik, dört aylık bir ruble 10 kapik, 5 aylık 1 ruble 35 kapik, 6 aylık 1 ruble 60 kapik, yıllık abone bedeli 3 ruble”.
Köy muhabirlerine yönelik duyurular gazetede yayınlanıyordu. Bunlardan birinde şunlar yazılmıştı: “Dikkat edeceğiniz şeyler borçlanma, kendi kendini vergilendirme, yoksullar, orta halli çiftçiler, tarım işçileri, yaşam işte bu. Duvar gazeteleri yararlı ise, aranızda zararlı kişiler varsa bize bildiriniz. Anlayamadığınız konuları gazeteye yazınız, çok uzun yazmayınız.
Yanlış iş yapanlar üzerine gazeteye yazılanlar devlet görevlileri tarafından dikkate alınıyor mu, bir yaptırım uygulanıyor mu takip ediniz”.
Bazı haberlerde hiçbir toplumsal gelişme olmuyormuş izlenimi ediniliyordu. Söz gelişi, 1928 yılında yapılan Müslüman Kurultayı’nda içki içenler, çalışmayanlar, hileli iş yapanlar ve hırsızlar kınanmıştı. Kurultay’da alınan kararlar arasında 17 yaşını dolduran bir kızın, ana ve babası istemese bile evlenebileceği, kız kaçırma geleneğine son verilmesi; köken (verk, fekoł) ayırımı yapılmaması; Müslümanlar için içki yasağı; içki içenlere 25 milyon ruble para cezası verilmesi, vb kararlar alınmıştı. Para cezası dışında, kişinin utandırılması, kendine getirilmesi karar altına alınmıştı. Söz gelişi, hırsızlığı terk ettirme bağlamında, hırsız hastalandığında imamın evine gitmemesi, öldüğünde de Adıge defin usulüne göre defnedilmemesi kararları alınmıştı.
Durum böyle de olsa, insanlar devrimi destekliyor, iyi bir yaşam düzeyini bekliyor, kızıl muhafızları övüyorlardı. Kızıl Ordu’nun başarıları gazetede özel bir yer tutuyordu. Sovyet egemenliği uğruna, bu uğurda çarpışırken can veren kızıl muhafızların resimleri ve haberleri gazeteye basılıyordu. Kızıl Ordu’nun 10 uncu kuruluş yılında, Dağlı sorunları komiseri (bakanı) Şevcen Mos’un Hakurınehable köyünde katledilişi, Koşhable ve Ğobekuaye köylerinde Beyazordu birliklerince katledilenlere, kızıl muhafız birlikleri saflarında Adıgey’de çarpışmış olan Adıge savaşçılara ilişkin haberlere yer veriliyordu.
Yaşam değişiyor
“Pçıhałıkuaye köyünde doğan bir bebeğe Oktyabr (Ekim) adı verildi. Bu da kitlelerdeki bilincin gelişmekte olduğunu kanıtlıyor. Bebeğin doğduğu evde dört gün boyunca silah atılarak sevinç gösterileri yapıldı” – diye yazdı gazete.
Parti üyesi olmayan gençlerin de Rostov’daki hakimlik kurslarına gönderildiklerini, partinin bir hizmeti olarak yazıyor T. Nehai.
Ancak yeni yaşamı beğenmeyenler de var. “Rus köyü (kutır) Çumakov’da kaçak votka üreten biri çıktı. Ekim devrimini içten beğenmeyen biri olmasa da, devrimin 10 uncu yıl kutlama gününde, başkaları gibi bu kişi de bahçe kapısı önüne iki kızıl bayrak, arasına da Lenin’in posterini asıp içki imalatı için içeri girdi” – diye yazıyor gazete.
Bununla koşut olarak insanlara yararlı davranış örneklerine de yer veriyordu gazete. Bunlar arasında çocuklar için nasıl kreş açılabileceği, yün çorapların nasıl düzgün yıkanabileceği, sert sabunun erimeden nasıl korunacağı ve daha fazla süre kullanılabileceği, vb yer alıyordu. Gazete yazıyordu: “Ev duvarları kireçle badana edileceğinde, su ile karıştırmadan yoğurtla karıştırıldığında 3-4 sene duvardan dökülmez”.
İnsan sadece çalışma konusunda yarışmaz. Daha fazla eşya alan, daha fazla borç yükü altına giren, her gün gecikmeksizin işe gelen kişiler takdir ediliyor, yoksun olanlar alay konusu yapılıyordu.
“Cecehable köyü yerelmeclisi (Sovyet) ile Penejıkoye köy meclisi askere alınacak gençleri hazırlamaya başladılar. İki köy arasındaki yarışmanın gösterdiğine göre, Cecehable’den 35, Penejıkuaye’den 20 genç askere gidecek”.
“Urusov Rus köyü (kutır) köylülerinin bahçelerini sulamadıkları süre bir ayı geçti”.
“Saratovski kolhozu “Put İliça” çalışanlarına patates ve ayçiçeği yağı dışında hiçbir yiyecek verilmiyor. Başkan Belikov’a yakındıklarında, köylülere ikişer kilogram lahana turşusu verildi, daha fazlasını istememeleri kendilerine söylendi”.
Beş satırla
“Gazetenin beş satırla başlıklıklı bir köşesi vardı. Bu köşede kısa haberler yayınlanıyordu. Haberler yaşamın her kesitine ilişkindi:
“Dükkancı, ahbaplarından tütün alıp karşılığında gıda ürünleri veriyor”, “Pentyukhov Rus köyü (kutır) okulu müdür yardımcısı dinlenmek için oturan öğrencilerin bazılarını dövdü”, “Kadın öğretmen bağırarak öğrencileri korkutuyor”, “Cambeçiye köyü kütüphanesinde gazete ve dergiler var”, “Yemekhanede çalışan kadın hasta, çocuklara hastalık bulaştırmaması için oradan alınması gerekiyor”, “Adıg tahıl çiftliğinde/ sovhozda tulum içinde bekletilen yağların kapakları yok”.
Köylüler çok yönlü bir yarışma içinde
“Şevgen ilçesinde ırmak yamaçları sağlamlaştırılıyor. 35 araba gerekirken işçilere sadece 20 araba verildi. Yapılması gereken barajın yüzde 35’i yapılabildi, Krasnogvardeyski ilçesinde yüzde 40, Pskups ilçesinde de yüzde 4 tamamlandı” – diye yazıyor gazete.
Sanayi genişliyor
İşçiler arasında ilk kez düzenlenen sosyalist yarışma yörenin gelişmesi açısından yararlı oldu.
Rusya üretimini 4 kat artırdı, Adıgey ise tüm üretimini 7 kat artırdı, sanayi üretimi 6 kat arttı, Adıgey’deki işyeri sayısı 5 kat arttı.
1936 yılında Adıgey’in başkenti Maykop’a taşındı. Yeni bir yola adım atıldığı kitleler tarafından anlaşıldı, herkes işini özenle yapıyor. Partili ve görevli kesim açısında sosyalist yaşamı kurmak ana amaç oluyor. Adıgey eğitimli insanlara, değişik mesleklerde eğitim almış kişilere muhtaç. Yöremizde sanayi yoktu, başlıca işyerleri Krasnodar Kray’da kaldı. Adıgey’in yeni baştan kurulması gerekiyor, bu nedenle gençler bilime ve mesleki eğitime yönelmeliler. Başka çıkış yolu yok.
Parti temsilcileri gençler, kızlar, ana ve babaları ile buluşuyor ve onları okuma konusunda ikna ediyorlar. 1924 yılında bir grup Adıge genci meslek edindi.
1926 – 1928 yıllarında 390 genç işçi eğitime tabi tutuldu, bunların çoğu Adıge idi.
Adıgelerin çalışacağı büyükolmayan sanayi tesisleri kurulmaya başlandı, ancak ileri yörelerle yarışılacak bir düzeye erişilemedi. “V. Kuzey Kafkas Kray konferansına katılanlar şunu saptadılar: “Tarımsal ve kültürel yaşamda bazı değişiklikler gerçekleşmişse de, ulusal yörelerdiğer okrugların gerisindeler – diye yazıyor gazete. Ardından iyi haberler de veriliyor: “Adıge Özerk Yöresinin merkezi Krasnodar’damatbaa, ceviz kabuğu ayırma, çivi fabrikası ve değişik tesisler var”. “Süt sağım tesisleri Adıgey’de açıldı. Tesisler Hakurınehable, Fedz, Leşepsıne, Vılape ve Pçıhalıkuaye köyleri ile Preobrajenski köylerinde. Tesisler için 244 bin ruble harcandı”. “Krasnodar’daki ceviz kabuğu ayırma fabrikasında 200 üzeri Adıge kadını çalışıyor. Adıgey’de bir düğme fabrikası kuruldu”. “Ağustos ayında (1930 yılı) Hakurınehable köyünde 239 bin ruble harcanarak bir elektrik santralıkuruldu. “Vılape’de potasyum fabrikası kurulmasına başlandı. Marangozluk mesleğini öğrenmek üzere gençler işe alındı, bunlar gündüzleri çalışacak, geceleri de okuyacaklar”.
Okumamış kişi - kördür
1930 yılında geçlerin staj yapacağı sanayi tesislerine kavuştuk. Nikolayevski köyünde bulunan devlet kombinasında, konserve fabrikasında, sovhozlarda, matbaa, potas ve kenef üretilen kesimlere fabrikalar kavuştular
Çerkes (Adıge) ülkesinde kentler, demiryolu ve su taşımacılığı bulunmaması dikkate alınarak, kişilerin kendi kendilerine üretemedikleri şeyler: tütün, tuz, şeker, gaz ve içecek maddeler üzerine vergi konmaması kararı üst yönetimce alındı.
“Tarımı geliştirmek için bir devlet dairesi kuruldu. Tarımsal üretimi hızlandırmak için bu daire çiftçilere parasal destekte bulunuyor. Para yol üzerinde değirmen ve ürün depolama yerleri yapımında kullanılacak. Bu parayla hayvan, tavuk ve tohumluk alınabilecek” – diye yazıyor gazete.
Yöneticiler iyi cins inek sayısının iki katına çıkarılmasını, sıradan ineklerin verimi ile de yetinilmesini istiyorlar.
İkinci beş yıllık plan başlatılıyor, çalışma alanında bir yarışma başlıyor. “Ğupçe-vate” ve “Kolhoz yaşamı” gazeteleri toplum yaşamında gelişmeler sağlandığını yazıyorlar.
Canla başla çalışan insanlar, karşılarında İkinci Dünya Savaşı gibi bir belânın belireceğinden habersizdiler.
1923 yılı. Mart ayı. Adıge ülkesinde ilk kez “Adıge mak” adlı bir ulusal gazete yayınlanıyor.
Zorlu bir dönem. Sovyet iktidarı yeni kurulmuş, Sovyet yaşamı oluşturulmaya çalışılıyor. Devrim sonrasında insanların aynı olanaklara kavuşacakları umudu yaratılmıştı, ama çoğunluk yokluk, umarsızlık içindeydi.
Sınıf mücadelesi kesintisiz sürüyordu. Yeni yaşamı desteklemeyenler düşman sayılıyordu. Daha iyi bir yaşamı olanlarla eğitimli kişiler, devrime karşı çıktıkları için öldürülmüş, tutuklanmıştı, kendi olanaklarıyla ülke dışına kaçabilmiş olanlar da az değildi.
1921 yılında büyük bir kıtlık yaşanmıştı. Bunu kolhozların oluşturulması girişimi izledi. Atı arabası olanlarla hiçbir şeyi olmayanlar hep birlikte yoksul düşmüştü. Ancak parti yeni yaşamı kurmak gerektiğini aralıksız propaganda ediyor, gündemde tutuyordu.
Adıge gazetesinin yayınlandığı sırada durum böylesine zorluydu. Gazeteye adını kitleler birlikte vermiş, umutlarını ona bağlamışlardı. Gazeteye Kur’an’a dokunur gibi büyük bir dikkatle dokunuyorlar, elden ele gözden geçiriyor, parmaklarını gezdirerek okuyor, gelecek yılların daha iyi olacağı, çocuklarının okuyacakları, meslek sahibi olacakları özlemi içindeydiler. Düşünce dünyası uyanırken, umutlar da artıyordu.
Gazete taş baskısıyla basılmaya başlanmıştı
“Adıge mak” Arap harfleriyle yayınlanıyordu. Elle yazılıyor, taş baskıyla yayınlanıyordu, tirajı 500 kadardı. İlk sayı K’eraş Tembot tarafından hazırlanmıştı, yardımcısı da Sergey Mironenko idi. Gazeteye sorumlu yayın müdürü olarak da Ebubekir oğlu Mişuriyev Kazbek atanmıştı (başka yazılarda Grigoriy Lvoviç Mişuriyev adıyla da karşılaşılıyor). Suçsuz yere alınıp canını yitirenler arasında o da vardı. Kendisine yüklenen suçlama “devrime karşı koyan burjuva-ulus örgütlenmeleri içinde yer almış olmaktı”, bu nedenle ölüm cezasına çarptırılmıştı. 1956 yılında Sovyetler Birliği Yüksek Mahkemesi’nin K.A. Mişuriyev’e ilişkin aldığı kararda şunlar yazılıydı: “Elimize geçen yeni bilgilere (haberlere) dayanarak daha önce verilmiş olan hükmü kaldırıyoruz. Masum kişi K.A. Mişuriyev için ileri sürülmüş olan suçlamaları düşürüyoruz”.
Gazetenin ilk baskısında “Enternasyolal” marşının Adıgecesi K’eraş Tembot’un çevirisiyle yayınlanmıştı. Bu da komünistlerle Sovyet devletinin marşı olması nedeniyle insanlara moral veriyor, yaşam biçimlerinin değişeceği umudunu yaratıyordu.
Yaşamda gerçekleşen değişimlerin nitelikleri, gazeteye değiştirilerek verilen adlardan izlenebilir.
1923 – 1926 yılları arasında gazetenin adı “Adıge mak”(Adıge Sesi) idi, 1926 – 1929 arası “Adıge psevık’”(özgün Latin yazılışı “Adэřэ pseuк”; Adıge Yaşamı), 1929 – 1931 arası “Ğupçe-Vate” (Orak-Çekiç), 1931 – 1938 arası “Kolxoz bırak”(Kolhoz Bayrağı), 1938 – 1990 arası “Sośiyalistiçéske Adıgey” (Sosyalist Adıgey) idi; 1991 yılından başlanarak gazeteye “Adıge mak” deniyor.
“Görüşlerinizi bize yazınız”
Gazetenin ilk sayısı sonrasında, Adıge ülkesi (oblast; il) başkanı Haĥurate Şıhançerıye köy muhtarlıklarına (yürütme komitelerine) birer yazıyla bunu duyurmuştu. Yazıda gazetenin ikinci sayısı için çalışıldığını, yurttaşların çalışmaya katılmalarını ve abone olmaları için yerel yöneticilere destek vermelerini istiyordu. Gazetenin yararlı olacağına inandığını oblasta (ile) ve buraya bağlı yerel yöneticilere bildiriyordu. “Adıge mak”ın yayına başladığı haberinin kitlelere duyurulması, herkesin dileklerini gazeteye yazması, sorunların ve eksikliklerin gazeteye bildirilmesi isteniyordu.
Gazete ayda iki kez yayınlanıyordu. RKP (b)’nin Adıge oblastı kent bürosu ilk toplantısında “Özerk ülkenin güzel bir gazetesi “Adıge mak” adıyla yayınlanmaya başladı”, diye kayda alınmıştı.
“Adıge mak” adını “Adıge psevık/ psevıç’’” adı izledi. Gazete Krasnodar’da basılıyordu. “Adıge psevıç’” haftada bir yayınlanıyordu. İlk iki sayfa Rusça, üçüncü ve dördüncü sayfalar Adıgece olarak (ilkin Arap, ardından Latin harfleriyle) basılıyordu. Gazetenin tirajı 800’e ulaşmıştı.
“Adıge psevık’”ye (Adэřэ pseuк ) değişik yıllarda A. Haţane, H. Ĺaşe, M. Traĥo, İ. Beğ, A. Ĥuaĵ, T. K’eraşe ve H. Çumıko yayın yönetmenliği, B. Ponomarçenko ile A. Hatko da sekreterlik yapmışlardır.
“Orak-Çekiç”, “Kolhoz Bayrağı”…
Kasım 1929’dan başlamak üzere haftada üç gün “Ğupçe-vat” (Orak-Çekiç) adıyla gazete yayınlanıyor. Yönetmeni H. Borso idi. “ Kolhoz bırak” (Kolhoz Bayrağı) gazetesi hergün yayınlanıyordu. 1931-1938 yıllarında Adıge gazetesi o adla çıkıyordu. Latin harfleri ile yayınlanıyordu, ardından Rus harflerine geçildi. Gazetenin tirajı 4,400’den 7,880’e ulaşmıştı.
1938 – 1990 yılları arasında gazete “Sośiyalistiçéske Adıgey” (Sosyalist Adıgey) adıyla yayınlanmıştır. Adıgece yazılıyordu. Maykop’ta basılıyordu. Bu yıllar boyunca yayın yönetmenliği görevini sırasıyla H. Şertan, D. Andırĥuaye ve R. Meretıko yapmışlardır.
1991 yılında gazeteye yeniden “Adıge mak” adı verildi. Gazetenin yayın yönetmenleri sırasıyla Haç’emız Bibolet, Kuyeko Asfar, Beğuŝe Azamat, ṕaţıko Asĺan ve şimdilerde Derbe Timur’dur.
Adıge yaşamının aynası
“Adıge mak”ın 90. yayın yılı nedeniyle ilk sayıdan başlayarak 1930 yılına uzanan gazete sayfalarından bazılarını günümüz alfabesine çevirdik ve üzerinde düzeltmeler yaptık. İçlerinde ilginç, gülünç ve gurur verici haberlere rastladık.
İlk yayın yıllarına göre, şimdiki ulusal gazetenin görünümü ve içeriği çok değişti.
“Adıge psevıç’ (Adэřэ pseuк) Adıgelerin yaşamının aynasıydı. Haberlerin çoğu Adıge köylerinden ve ülkedeki Rus köylerinden (kutır) yazılan yazılardan oluşuyordu. Muhabirler (собкорхэм) tarafından toplanıyordu.
Yaşamın gelişimine koşut olarak gazetede yer alan haberler de değişiyordu. İlkin kütüphaneler, kulüpler açılmaya başlandı, ardından çalışma kollektifleri oluşturuldu. Büyük küçük herkes okuma yazma öğrenme peşine düştü.
Kolhozlar geliştiriliyor. Kendi kendisini vergilendirme, devleti güç durumlardan kurtarma gereği emekçilere sık sık anımsatılıyor. Kooperatiflerde değişik borçlanmalar, sanayi ve tarım çalışmalarına ilişkin yayınlar çıkıyor ve onların satınalınmaları sağlanıyordu.
Sovyet yaşamının güçlendirilmesi için ülke boyutunda çalışılıyor. Gazete Adıge ulusunun da bu yarışta geriye düşmediğini genişliğince ortaya seriyor.
“Hakurınehabl. Komsomollar işlemek üzere bir desyatin (10 üzeri dönüm) arazi aldılar, meyve bahçesi oluşturacaklar”.
“Şıncıy. Arapça bilen bir komsomol kurs açtı, isteyenlere Arapça ders veriyor”.
“Haĺekuay köyü. Komsomollar komsomol olmayan köydeki gençlere gazeteleri okuyorlar, devrim konulu şarkıları öğretiyorlar”.
Adıge psevıç’de sık sık duyurular yayınlanıyordu. Kitleler olan bitenler konusunda bilgilendiriliyordu. “Pşıĵhable yerel Meclisince (Sovyet) Gume Ahmed’in arazisinin bir kısmı satılacak (gezici çalışanların barınacağı konut inşa edilecek - Шъ.А.): ekilmeyen iki yer , 20 metre uzunluğunda büyük bir meydan, tütün taşımaya yarayacak 95 el arabası. Tümünün toplam fiyatı 225 ruble. Sudoispolnitel Ponov”.
Gazete yönetiminden de okuyuculara sesleniliyordu. İlanda şöyle yazılıydı: “Adıge psevıç”ye şubaın ilk gününe kadar abone olanlara gazete ile birlikte ücretsiz olarak bir tarım takvimi de göndereceğiz”.
Gazetenin abone bedeli çoğu kez ilk sayfadan sık sık yayınlanıyordu: “Aylık 35 kapik, iki aylık 55 kapik, üç aylık 85 kapik, dört aylık bir ruble 10 kapik, 5 aylık 1 ruble 35 kapik, 6 aylık 1 ruble 60 kapik, yıllık abone bedeli 3 ruble”.
Köy muhabirlerine yönelik duyurular gazetede yayınlanıyordu. Bunlardan birinde şunlar yazılmıştı: “Dikkat edeceğiniz şeyler borçlanma, kendi kendini vergilendirme, yoksullar, orta halli çiftçiler, tarım işçileri, yaşam işte bu. Duvar gazeteleri yararlı ise, aranızda zararlı kişiler varsa bize bildiriniz. Anlayamadığınız konuları gazeteye yazınız, çok uzun yazmayınız.
Yanlış iş yapanlar üzerine gazeteye yazılanlar devlet görevlileri tarafından dikkate alınıyor mu, bir yaptırım uygulanıyor mu takip ediniz”.
Bazı haberlerde hiçbir toplumsal gelişme olmuyormuş izlenimi ediniliyordu. Söz gelişi, 1928 yılında yapılan Müslüman Kurultayı’nda içki içenler, çalışmayanlar, hileli iş yapanlar ve hırsızlar kınanmıştı. Kurultay’da alınan kararlar arasında 17 yaşını dolduran bir kızın, ana ve babası istemese bile evlenebileceği, kız kaçırma geleneğine son verilmesi; köken (verk, fekoł) ayırımı yapılmaması; Müslümanlar için içki yasağı; içki içenlere 25 milyon ruble para cezası verilmesi, vb kararlar alınmıştı. Para cezası dışında, kişinin utandırılması, kendine getirilmesi karar altına alınmıştı. Söz gelişi, hırsızlığı terk ettirme bağlamında, hırsız hastalandığında imamın evine gitmemesi, öldüğünde de Adıge defin usulüne göre defnedilmemesi kararları alınmıştı.
Durum böyle de olsa, insanlar devrimi destekliyor, iyi bir yaşam düzeyini bekliyor, kızıl muhafızları övüyorlardı. Kızıl Ordu’nun başarıları gazetede özel bir yer tutuyordu. Sovyet egemenliği uğruna, bu uğurda çarpışırken can veren kızıl muhafızların resimleri ve haberleri gazeteye basılıyordu. Kızıl Ordu’nun 10 uncu kuruluş yılında, Dağlı sorunları komiseri (bakanı) Şevcen Mos’un Hakurınehable köyünde katledilişi, Koşhable ve Ğobekuaye köylerinde Beyazordu birliklerince katledilenlere, kızıl muhafız birlikleri saflarında Adıgey’de çarpışmış olan Adıge savaşçılara ilişkin haberlere yer veriliyordu.
Yaşam değişiyor
“Pçıhałıkuaye köyünde doğan bir bebeğe Oktyabr (Ekim) adı verildi. Bu da kitlelerdeki bilincin gelişmekte olduğunu kanıtlıyor. Bebeğin doğduğu evde dört gün boyunca silah atılarak sevinç gösterileri yapıldı” – diye yazdı gazete.
Parti üyesi olmayan gençlerin de Rostov’daki hakimlik kurslarına gönderildiklerini, partinin bir hizmeti olarak yazıyor T. Nehai.
Ancak yeni yaşamı beğenmeyenler de var. “Rus köyü (kutır) Çumakov’da kaçak votka üreten biri çıktı. Ekim devrimini içten beğenmeyen biri olmasa da, devrimin 10 uncu yıl kutlama gününde, başkaları gibi bu kişi de bahçe kapısı önüne iki kızıl bayrak, arasına da Lenin’in posterini asıp içki imalatı için içeri girdi” – diye yazıyor gazete.
Bununla koşut olarak insanlara yararlı davranış örneklerine de yer veriyordu gazete. Bunlar arasında çocuklar için nasıl kreş açılabileceği, yün çorapların nasıl düzgün yıkanabileceği, sert sabunun erimeden nasıl korunacağı ve daha fazla süre kullanılabileceği, vb yer alıyordu. Gazete yazıyordu: “Ev duvarları kireçle badana edileceğinde, su ile karıştırmadan yoğurtla karıştırıldığında 3-4 sene duvardan dökülmez”.
İnsan sadece çalışma konusunda yarışmaz. Daha fazla eşya alan, daha fazla borç yükü altına giren, her gün gecikmeksizin işe gelen kişiler takdir ediliyor, yoksun olanlar alay konusu yapılıyordu.
“Cecehable köyü yerelmeclisi (Sovyet) ile Penejıkoye köy meclisi askere alınacak gençleri hazırlamaya başladılar. İki köy arasındaki yarışmanın gösterdiğine göre, Cecehable’den 35, Penejıkuaye’den 20 genç askere gidecek”.
“Urusov Rus köyü (kutır) köylülerinin bahçelerini sulamadıkları süre bir ayı geçti”.
“Saratovski kolhozu “Put İliça” çalışanlarına patates ve ayçiçeği yağı dışında hiçbir yiyecek verilmiyor. Başkan Belikov’a yakındıklarında, köylülere ikişer kilogram lahana turşusu verildi, daha fazlasını istememeleri kendilerine söylendi”.
Beş satırla
“Gazetenin beş satırla başlıklıklı bir köşesi vardı. Bu köşede kısa haberler yayınlanıyordu. Haberler yaşamın her kesitine ilişkindi:
“Dükkancı, ahbaplarından tütün alıp karşılığında gıda ürünleri veriyor”, “Pentyukhov Rus köyü (kutır) okulu müdür yardımcısı dinlenmek için oturan öğrencilerin bazılarını dövdü”, “Kadın öğretmen bağırarak öğrencileri korkutuyor”, “Cambeçiye köyü kütüphanesinde gazete ve dergiler var”, “Yemekhanede çalışan kadın hasta, çocuklara hastalık bulaştırmaması için oradan alınması gerekiyor”, “Adıg tahıl çiftliğinde/ sovhozda tulum içinde bekletilen yağların kapakları yok”.
Köylüler çok yönlü bir yarışma içinde
“Şevgen ilçesinde ırmak yamaçları sağlamlaştırılıyor. 35 araba gerekirken işçilere sadece 20 araba verildi. Yapılması gereken barajın yüzde 35’i yapılabildi, Krasnogvardeyski ilçesinde yüzde 40, Pskups ilçesinde de yüzde 4 tamamlandı” – diye yazıyor gazete.
Sanayi genişliyor
İşçiler arasında ilk kez düzenlenen sosyalist yarışma yörenin gelişmesi açısından yararlı oldu.
Rusya üretimini 4 kat artırdı, Adıgey ise tüm üretimini 7 kat artırdı, sanayi üretimi 6 kat arttı, Adıgey’deki işyeri sayısı 5 kat arttı.
1936 yılında Adıgey’in başkenti Maykop’a taşındı. Yeni bir yola adım atıldığı kitleler tarafından anlaşıldı, herkes işini özenle yapıyor. Partili ve görevli kesim açısında sosyalist yaşamı kurmak ana amaç oluyor. Adıgey eğitimli insanlara, değişik mesleklerde eğitim almış kişilere muhtaç. Yöremizde sanayi yoktu, başlıca işyerleri Krasnodar Kray’da kaldı. Adıgey’in yeni baştan kurulması gerekiyor, bu nedenle gençler bilime ve mesleki eğitime yönelmeliler. Başka çıkış yolu yok.
Parti temsilcileri gençler, kızlar, ana ve babaları ile buluşuyor ve onları okuma konusunda ikna ediyorlar. 1924 yılında bir grup Adıge genci meslek edindi.
1926 – 1928 yıllarında 390 genç işçi eğitime tabi tutuldu, bunların çoğu Adıge idi.
Adıgelerin çalışacağı büyükolmayan sanayi tesisleri kurulmaya başlandı, ancak ileri yörelerle yarışılacak bir düzeye erişilemedi. “V. Kuzey Kafkas Kray konferansına katılanlar şunu saptadılar: “Tarımsal ve kültürel yaşamda bazı değişiklikler gerçekleşmişse de, ulusal yörelerdiğer okrugların gerisindeler – diye yazıyor gazete. Ardından iyi haberler de veriliyor: “Adıge Özerk Yöresinin merkezi Krasnodar’damatbaa, ceviz kabuğu ayırma, çivi fabrikası ve değişik tesisler var”. “Süt sağım tesisleri Adıgey’de açıldı. Tesisler Hakurınehable, Fedz, Leşepsıne, Vılape ve Pçıhalıkuaye köyleri ile Preobrajenski köylerinde. Tesisler için 244 bin ruble harcandı”. “Krasnodar’daki ceviz kabuğu ayırma fabrikasında 200 üzeri Adıge kadını çalışıyor. Adıgey’de bir düğme fabrikası kuruldu”. “Ağustos ayında (1930 yılı) Hakurınehable köyünde 239 bin ruble harcanarak bir elektrik santralıkuruldu. “Vılape’de potasyum fabrikası kurulmasına başlandı. Marangozluk mesleğini öğrenmek üzere gençler işe alındı, bunlar gündüzleri çalışacak, geceleri de okuyacaklar”.
Okumamış kişi - kördür
1930 yılında geçlerin staj yapacağı sanayi tesislerine kavuştuk. Nikolayevski köyünde bulunan devlet kombinasında, konserve fabrikasında, sovhozlarda, matbaa, potas ve kenef üretilen kesimlere fabrikalar kavuştular
Çerkes (Adıge) ülkesinde kentler, demiryolu ve su taşımacılığı bulunmaması dikkate alınarak, kişilerin kendi kendilerine üretemedikleri şeyler: tütün, tuz, şeker, gaz ve içecek maddeler üzerine vergi konmaması kararı üst yönetimce alındı.
“Tarımı geliştirmek için bir devlet dairesi kuruldu. Tarımsal üretimi hızlandırmak için bu daire çiftçilere parasal destekte bulunuyor. Para yol üzerinde değirmen ve ürün depolama yerleri yapımında kullanılacak. Bu parayla hayvan, tavuk ve tohumluk alınabilecek” – diye yazıyor gazete.
Yöneticiler iyi cins inek sayısının iki katına çıkarılmasını, sıradan ineklerin verimi ile de yetinilmesini istiyorlar.
İkinci beş yıllık plan başlatılıyor, çalışma alanında bir yarışma başlıyor. “Ğupçe-vate” ve “Kolhoz yaşamı” gazeteleri toplum yaşamında gelişmeler sağlandığını yazıyorlar.
Canla başla çalışan insanlar, karşılarında İkinci Dünya Savaşı gibi bir belânın belireceğinden habersizdiler.
