Küresel çapta hızlı ve köklü değişimlerin yaşandığı bir çağda, Ulusal bilincin geliştirilmesi ve canlı tutulması için  anadilinin kullanılması ve öğrenilmesi, bizlere her  dönemdekinden daha çok  yeni görev ve sorumluluklar yüklüyor. Peki bu konuda devlet ne gibi bir politika izliyor?

Bugün Adıgey’de 100’ü aşkın ulustan kişiler karşılıklı bir dostluk anlayışı ve barış içinde bir arada yaşıyorlar. Cumhuriyetimizde bir ulusal çatışma durumu yok. Ama bu durum dil konusunda hiçbir sorunun bulunmadığı anlamına da gelmiyor.

1853 yılında Tiflis’te ilk Adıgece Okuma Kitabı (harıfıĺ) yayımlandığında, Adıgeler tarihlerinde ilk kez Stavropol Lisesi pansiyonunda anadilinde öğrenim görme olanağını elde etmiş oldular. Adıgeceyi öğreten de Adıge alfabesini hazırlamış olan Bersey Vımar (Ömer) idi. Vımar Rusça, Fransızca,Türkçe ve Arapçayı iyi bilen biriydi.

Ancak kitlesel anlamda ulusun okuma ve yazma olanağına kavuşması, anadilinin okutulduğu okulların açılması, anadilinde kitapların, gazetelerin ve dergilerin yayımlanmaya başlanması 1917 Ekim devrimi sonrasında gerçekleşebildi. Kuban oblastında (ilinde) Sovyet iktidarının kurulması üzerine, Dağlıların (-Adıge,  Abazin, Nogay, vb)  sorunlarının çözümü için Kuban oblast  komitesi anadilinde alfabeler ve okuma kitapları hazırlanması ve okullar açılması görevini komiser Şevcen Mos’a vermişti. 1918 yılında Arap alfabesi esas alınarak ilk okuma kitabı yayımlandı ve anadilinde eğitim veren birkaç köy okulu açıldı.

1927 – 1928 yıllarında Latin harflerine dayalı alfabe, okuma kitabı ve yardımcı ders kitapları  yayımlandı. Latin alfabesi, Arap alfabesine göre okuma yazma kolaylığı sağlamış oldu. Ama iş bununla kalmadı, -1937’de- Rus harflerine dayalı yeni bir Adıge alfabesi kabul edildi, bu yeni  alfabede  tek bir ses için iki üç harf birlikte kullanılıyordu.

Geniş Adıge nüfus kesiminin okuma yazma öğrenmiş olması, Adıgelerin Rus ve dünya kültürü ile tanışmasına ve ilişki kurmasına, anadilinde kitaplar yayınlanmasına, okullar açılmasına ve ulusal kadroların hazırlanmasına yol açtı.

Ancak 1950’li yıllarda ulusların kültürlerinin hızla birbirine yaklaştırılması (-standartlaştırma-) adı altında birlik cumhuriyetleri ile  özerk cumhuriyet ve özerk illerde (oblast) bulunan ve anadilinde eğitim veren okullar kapatılmaya, ulusların özgürlükleri yok edilmeye başlandı. Konuşulmayan dilin eridiği, dilini yitiren ulusun da baskın ulusa karışıp/ katılıp yok olduğu bilinen bir gerçek. Bu tür bir politik yaklaşım uluslar arası ilişkilerin kötüleşmesine yol açtı (1).

Enternasyonalist bir toplumsal yaşam ve ulusları birbirine yakınlaştırma adı altında okullarda anadili öğretilmemeye başlandı. Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi ile birlik cumhuriyetlerinin yerel parti Merkez Komiteleri tarafından alınan kararlarda  anadilinde okutulan derslerin azaltılması, Rusça derslerin çoğaltılmaları isteniyordu.

-Sovyet lideri- Kruşçev dönemi parti sözcüleri (ideologları) anadili bilinmeden de ulusal kültürün geliştirilebileceği görüşünü savunuyorlardı. Rus Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Yazarlar Birliği Başkanı Sergey Mihalkov bu tür bir yaklaşıma karşı çıkmış, Sovyet Yazarlar Birliği’nin bir toplantısında şöyle konuşmuştu: “Ulusal edebiyatı (-Rus olmayan edebiyatları-) korumak istiyorsak, okullarda Rusça ile birlikte anadilini öğrenme olanağını hızla uygulamaya koymamız gerekiyor. İlk planda anadiline, ikinci planda da Rusçaya yer verilmeli. Başkırt ve Mari özerk cumhuriyetlerinde anadilini bilmeyen gençler var. Ulusal edebiyat bu gibi cumhuriyetlerde nasıl geliştirilebilir?”

Rus olmayan kişilerin Rusça öğrenmelerinde bir sakınca görmüyoruz. Bizim doğru bulmadığımız şey, Rusçanın anadiline ayrılması gereken yere getirilip oturtulmuş olmasıdır. Diğer diller, İngilizce, Fransızca, Almanca, İspanyolca, Arapça gibi ve  o kategoride kalması koşuluyla Rusçanın öğretilmesini destekleriz. Anadili, isteğe gönüllülüğe bırakılarak kim vurduya getirilemez, diyoruz.

Dil ulusun hayat damarı, hayat kaynağı, canıdır. Ulusu yaşatan, ayakta tutan olgu anadilidir. Dil varsa, ulus da vardır, ulus dille moral bulur, ayağa kalkar, daha iyisini hedefler ve ileriye bakar. Dilini yitiren bir topluluk ulus olmaktan çıkar, kültürü  çöker, yavaş yavaş tarih sahnesinden silinir ve başka uluslar içinde eriyip gider.

1965 – 1966 yıllarında Adıgey’in  ulusal okullarındaki Adıge sınıflarında dersler Rusça okutulmaya başlandı. Bütün dersler Rusça okutuluyordu, anadili seçmeli ders (predmet) olarak fazladan okutulabiliyordu (2). Bu uygulama Rusçaya verilen önemi artırdı, Adıgecenin kullanım alanı ise hızla geriledi.

Anadilinin geleceği konusunda Adıge aydınlarının kaygılı olduklarını belirtmeye bile gerek yok. Üretim, toplum yaşamı, eğitim ve bilim alanında Adıgecenin daha az kullanılmaya başlanmış olması sonucu Adıge kökenli birçok kişi Rusçayı kendi anadili gibi görmeye başladı. 1989 yılı nüfus sayımına göre Adıgeceyi anadili olarak gören Adıgelerin oranı yüzde 94,7’ye düştü. 

Uygulanan dil politikası sonucu özerk ilde (Adıgey’de), özellikle kentlerde öğrenciler ve bazı aileleri arasında Adıge edebiyat diline olan ilgi azaldı, Adıgece büsbütün yok olmanın eşiğine gelip dayandı. Adıgece sadece bir ulusal simge olarak değil, bizi kuşatan dünyayı, ulusun tarihini kapsayan, onun ürünlerinin değerlendirildiği ve yeterince kullanım olanağı olan bir dil yapılmalıydı.

Öğrencilere ulusun tarihini öğretme işi de aynı biçimde düşüş göstermişti. Tarihimizi öğrenme olanağımız kalmamış gibiydi. On yıllardan beri bir özerkliği, bir devlet kuruluşu bulunmasına karşın Adıgeler kendi tarihsel miraslarını, değerlerini öğrenme olanağından yoksun bırakılmışlardı. Özerk il okullarında Adıge sözlü ürünlerine ilişkin dersler gerekli ölçüde işlenemiyor, çok sayıda ulusun tarihi değersizleştiriliyor, gerçeklerden saptırılmış haliyle öğretiliyordu. Adıgelerin köklü ve zengin bir tarihi vardı, ancak Kafkas Savaşı’na, Dağlıların Türkiye’ye sürülmüş olmalarına ilişkin bilgiler ansiklopedilerde ve okul kitaplarında yer almıyordu. Tarih fakülteleri öğrencilerinin okuduğu Sovyetler Birliği Tarihi kitabında bile Kafkas Savaşı konusuna çok az yer veriliyordu. Oysa, öğrencilerimiz Mezopotamyalılara, Mısır Firavunların ilişkin bilgileri alabildiğine, genişliğince öğreniyorlardı. Bu öğrenciler kendi uluslarının geçmişini ise ya hiç bilmiyor ya da öğrenemiyorlardı.

Çocuklarımızın iyi ve doğru bir eğitim ve öğretim görmeleri için, ulusun kültürünü, gelenek ve göreneklerini, toplumsal ilişkileri, folkloru ve edebiyatı tutamak/ dayanak yapmak, anadilinin lezzetini kavratmak gerekiyor. Japonya, Çin, Hindistan ve başka ülkelerde ulusal geleneklere değer verildiğini, çocukların ve büyüklerin kötü örnek olmaktan kaçındıklarını biliyoruz. Yüzyıllar süresince oluşturulmuş ulusal pedagojiye/ eğitim - öğretim anlayışına uygun biçimde hâlâ hareket etmekte olmaları bu sayededir. 

1980’li yılların ikinci yarısında anadillerinin canlandırılmaları, geliştirilmeleri, bu dillerin birçok alanda kullanılmaları yönlü ciddi mücadeleler başladı. 28 Haziran 1991’de Adıge Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin devlet egemenliği Bildirisi kabul edildiğinde, dile ilişkin yürütülecek programlar da cumhuriyetimizin çalışma  alanı içine alınmıştı. Mart 1994’te “Adıge Cumhuriyeti’nde yaşayan ulusların Dilleri Üzerine” adlı Adıge Cumhuriyeti Yasası çıkarıldı. Ardından, Mart 1995’te kabul edilen Adıge Cumhuriyeti Anayasası’nda Adıgece ile Rusça resmî diller olarak belirlendi.  

Adıge Cumhuriyeti Anayasası, devlet egemenliği Bildirisi ve “Adıge Cumhuriyeti’nde yaşayan ulusların Dilleri Üzerine” adlı Yasaya dayanılarak, Adıge Cumhuriyeti’nin resmî dillerini koruma ve geliştirme konulu devlet programı hazırlandı ve uygulamaya kondu.

Söz konusu programın (-1995 yılında-) kabul edilmesi üzerine Adıgeceye verilen değer hissedilir bir ölçüde arttı ve bu iki dil (-Rusça ve Adıgece-) Adıgey’in tüm okullarında okutulmaya, toplumsal  yaşamın değişik alanlarında kullanılmaya başlandı. İlkokul öğrencileri (-1 - 4 sınıflar-) Adıgece ders görüyorlardı, 5’inci sınıftan başlayarak 11’inci sınıf bitimine kadar anadili ayrı bir ders  olarak okutuluyordu, yüksek okullarda da anadilini seçenler için öğrenim olanağı vardı. “Eğitim Üzerine” adlı Adıge Cumhuriyeti Yasasına göre, yüksek okullarda, meslekî eğitim liseleri giriş sınavlarında iki resmî dilden biriyle yazılı  sınava girme hakkı getirilmişti (3).

“Rus Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti’nde Yaşayan Ulusların Dilleri Üzerine” adlı Yasa, ulusların dil ve kültürleri ile sosyal sorumluluklarını geliştirme amacına büyük bir  önem veriyordu. Rusya Federasyonu’nda yaşayan ulusların dillerini koruma altına alma içerikli devlet programında anadili yanında yörelerde (federe birimlerde) kullanılan diller de dikkate alınmıştı.

Ancak Federal Merkez (-Moskova-) sayıca az olan ulusları eritme amaçlı çalışmaları da başlatmıştı. Örneğin, 1 Aralık 2007’de “Rusya Federasyonu Federasyon Sözleşmesi’nin  bazı maddelerinin değiştirilmesi üzerine” konulu 1 Aralık 2007 tarih ve N 309 sayılı Federal yasa Devlet Duması’nda kabul edildi. Eskiden ulusal konular ve dersler yörelerde (federe birimlerde) yüzde 15 – 25 arasında işleniyor, okutulabiliyordu. 1992’de kabul edilen esaslara göre, federal yetki, federal merkezle yerel – ulusal kesimin ortak yetkisi ve eğitim kurumları (-yerele ait yetki-) biçiminde üç ayrı  ölçüt/ üç  kategorik yetki bulunuyordu. Yeni yasa, tanınmış ve uygulamada olan bu üç yetkiyi (alanı) kaldırıyor, yetkileri federal alanla/ yetkiyle sınırlıyor, daraltıyordu. Bu durum Rusya Federasyonu Anayasasının 72’inci maddesinin birinci fıkrasına aykırıydı. Çünkü eğitim ve öğretim, bilim, kültür, beden eğitimi ve spor konularına ilişkin yetkiler/ işler Rusya Federasyonu ile yöreler (yerel birimler) tarafından birlikte/ ortak olarak yürütülecek yetkiler/ işler kapsamına giriyordu (4).

Bu yeni yasaya ilişkin görüşlerini belirtmek üzere Kasım 2008’de Rusya'daki yerel birimlerin temsilcileri -Tataristan’ın başkenti- Kazan’da bir araya geldiler. Rusya Federasyonu Eğitim ve Bilim Bakanı Andrey Fursenko toplantıdaki konuşmasında yanlışlık yapıldığını kabul etti, federal yasa kabul edilirken yerel-ulusal birimlerin eğitim yetkililerinden ve yasama organlarından görüş alınsaydı, o tür hatalardan kaçınılabilirdi, dedi.

Toplantıda alınan kararda Rusya Federasyonu “Eğitim Yasasında” düzeltmeler/ değişiklikler yapılması istendi. Değişiklikler yurttaşların ilk ve orta dereceli (gurıt) okullarda anadilinde eğitim hakkı bulunduğuna ilişkin anayasal hakların yerine getirilmesi, temel eğitim programında Rusya Federasyonu yörelerinde bulunan ulusal-yerel özelliklerin dikkate alınmaları konuları üzerineydi.

2008 yılı sonlarında Rusya Federasyonu Eğitim ve Bilim Bakanlığı’nda bir komisyon kuruldu. Komisyon 2009 yılı temmuz ayında yörelerden gelen taleplerin yerine getirileceği açıklamasında bulundu. Orta dereceli okullarla anaokulu tüzük ve yönetmeliklerinde Rusya Federasyonu’nda yaşayan halkların dilleri ile dış ülkeler resmî dillerinde ders konularının işlenebileceğine ilişkin düzeltmeler yapıldı. Cumhuriyetlerin yerinde olan bu talepleri eğitim alanında dikkate alındı. Anadilinde sosyal politika, bilimsel edebiyat konularında gazete ve dergi yayınlanıyor, tiyatro, radyo, televizyon ve diğer alanlarda bugün Adıgece daha geniş bir biçimde kullanılıyor

Neğuč Hamid- Tarihçi. 

Adıge mak, 16 Mart 2015

(1) - Adıgey’de Rus yolcuların bulunduğu bir otobüste Adıgece konuşan kişi otobüsten atılabiliyor, Kabardey-Balkar’da da otobüse bir Rus yolcu bindiğinde ve oturacak yer bulunmadığında, yerini ayakta kalacak olan  Rus’a bırakmayan Kabardey ya da Balkar’ın suratına okkalı bir şamar indirilebiliyordu. Efendi Rus ayakta, ikinci sınıftan Kabardey ya da Balkar oturuyor, bu olacak şey değildi.- hcy 

(2) – Karadeniz kıyısındaki Şapsığ’da o kadarına bile izin verilmiyor. Eğitim tamamen Rusça olarak uygulanıyor, Adıge çocukları taşımalı sistemle Rus köylerindeki okullara  götürülüp okutuluyor. – hcy

(3) - Sözü edilen uygulamaya Yeltsin ve Putin  dönemlerinde değişiklikler getirildi, kazanılmış haklarda kısıtlamalara gidildi. Şimdiki uygulamaya göre, köylerde yazaş yavaş  tasfiye edilen, dolayısıyla sayıları azalmakta olan ulusal okullar hâlen bulunuyor, bu tür okullarda anadili (Adıgece dilbilgisi ve edebiyat-) seçmeli ders olarak haftada 3 ile 5 ders saati arasında değişmek üzere okutulabilmekte, diğer dersler Rusça olarak işlenmekte; Rusça sınıflar ise, fazladan ve ayrı olarak okutulan Adıgece/ Çerkesçe dersler bulunmadığı için daha az saat ders görmekte ve daha erken, 1 ya da 2 saat önce paydos edilmekte, böylece, öğrenciler açısından Adıgece sevimsiz, bir yük, bir külfet getiren ve  nefret edilebilen bir dil konumuna düşürülmektedir. Kent, ilçe merkezi ve beldelerde ise okulların ya da sınıfların büyük çoğunluğunda zaten Rusça  öğretim verilmekte, bazılarında Adıgece sınıflar açılmışsa (ki, çoğunlukla Rusçayı iyi bilmeyen ya da zor öğrenen öğrenciler için açılıyor) Adıgece dersleri haftada 1-3 ders saati arasında (ilkokul 3, ortaokul 2, lise 1 ders saati)  fazladan ve seçmeli ders olarak okutulmaktadır (Daha çok bilgi için bkz. "Yaramı Deştin, Nuriyet", Cherkessia.net). Eğer Rus ve Adıge öğrencilerin birlikte öğrenim gördüğü sınıflar içinde Adıgece dersi  de varsa, bu gibi sınıflarda Adıgece göstermelik bir ders olarak işlenmekte, bilsin bilmesin bütün öğrenciler başarılı sayılmaktadır. - hcy

(4) - Yetkilerin hepsinin Federal Merkez'e, Moskova'ya bırakılması demek, cumhuriyetlerin ve federasyonda yer alan yerel devlet birimlerinin yetkisiz kalmaları, cumhuriyetlerin yetkilerinin, RF Anayasasına aykırı olarak fiilen kaldırılması ya da federal merkeze aktarılması anlamına geliyordu. Bu da federal devlet  ilkelerine ve federasyon ruhuna ters düşen bir durumdu. Görüldüğü gibi, Ruslar arasında Rus olmayanları Ruslaştırma gibi tehlikeli ve çağdışı bir ırkçı/ faşist damar bulunuyor. Batıda, Türkiye gibi birkaç ülke dışında (Bulgaristan, vb) ırkçı faşist damar, elit tabaka arasında vardır ama  Rusya'daki  ölçüde güçlü ve yaygın değildir. - hcy

Not: Günümüzde Rusya Federasyonu tamamında  Rusça zorunlu bir eğitim dili olarak bütün okullarda okutuluyor, diğer diller ise isteğe bağlı seçmeli ders dilleri konumunda. Rusça dışındaki resmî dil statüleri de çok kısıtlı olarak kamu yaşamına yansıyabilmektedir. Bunu belirttikten sonra Sayın biliminsanının günümüzde okullarda uygulanan eğitim politikasından ve programından daha geniş ya da somut örneklerle söz etmesi beklenebilirdi. Umarım başka bir yazısında bu konuya da genişliğince değinir. Tire içindeki açıklamalar bize aittir. - hcy

Çeviren: Hapi Cevdet Yıldız

16 mapta 2015

Бзэр — лъэпкъым ыпс

Лъэпкъым ищыIэныгъэкIэ бзэм мэхьанэшхо иI. Тилъэхъа­нэу зэхъокIыныгъэшхохэр къызыщыхъурэм, лъэпкъ шIэ­жьым зыкъызыщиIэтырэм ныдэлъфыбзэр зыщагъэфедэрэ лъэныкъо­мрэ ащ изэгъэшIэнрэ сыдигъуи фэмыдэу нахь зягъэушъомбгъу­гъэн фаеу пшъэрылъ къэуцу. Адэ къэралыгъом сыд фэдэ политика ащкIэ зэрихьэрэр?

Лъэпкъи 100-м ехъу зэгурыIо­хэу, мамырэу Адыгеим непэ щызэдэпсэух. Тиреспубликэ лъэпкъ зэпэуцужь илъэп. Ау ащ къикIырэп бзэм ылъэны­къокIэ Iофыгъо гори щымыIэу.

1853-рэ илъэсым Тифлис апэрэ адыгэ хьарыфылъэр къызыщыдагъэкIым, тарихъым­кIэ апэрэу Ставрополь гимназием ипансион яныдэлъфыбзэ щызэрагъэшIэнэу адыгэхэм амал яIэ хъугъагъэ. Хьарыфы­лъэр зэхэзгъэуцогъэ Бэрсэй Умар ары адыгабзэр языгъэхьыщтыгъэр. УрысыбзэкIи, фран­цузыбзэкIи, тыркубзэкIи, арабы­бзэкIи ар дэгъоу гущыIэщтыгъ.

Ау цIыф жъугъэхэм тхэкIэ-еджэкIэ амалыр аIэ къызыщы­рагъэхьагъэр, ныдэлъфыбзэкIэ зыщырагъэджэщтхэ еджапIэхэр къызызэIуахыгъэр, тхылъхэр, гъэзетхэр, журналхэр Адыгеим къыщыдагъэкIхэу заублагъэр Октябрэ революцием ыуж ары. Совет хабзэр Пшызэ шъо­лъыр зыщагъэуцум, хэку гъэцэкIэкIо комитетым къушъхьэчIэсхэм яIофхэм язэшIохын фэгъэзэгъэ­гъэ комиссарэу Шэуджэн Мосэ пшъэрылъ фишIыгъагъ хьарыфылъэхэм, зэрэрагъэджэрэ тхылъхэм якъыдэгъэкIынкIэ, еджапIэхэр къызэIухыгъэнхэмкIэ ищыкIэгъэ амалхэр зэрихьанхэу. Араб тамыгъэхэр Iэубы­ты­пIэ къызыфашIыхэзэ, 1918-рэ илъэ­сым адыгэ хьарыфылъэ къыда­гъэкIыгъагъ ыкIи ныдэлъфыб­зэкIэ зыщырагъэджэщтхэ еджа­пIэхэр къоджэ заулэмэ къа­щызэIуахыгъагъ.

1927 - 1928-рэ илъэсхэм латин тамыгъэхэр зыщыгъэфедэгъэ хьарыфылъэхэр, зэрэра­гъэджэрэ тхылъхэр, методическэ IэпыIэгъухэр къыдагъэкIы­гъэх. Арабыбзэм елъытыгъэмэ, тхэкIэ-еджакIэр зыIэ къи­зыгъахьэхэ­рэмкIэ латиныбзэр нахь Iэ­ры­­фэ­гъугъ. Ау ащи къы­щыуцу­гъэ­хэп, урыс тамыгъэхэр зыщыгъэ­федэгъэ хьарыфылъэр адыгэхэм къафыхахыгъ, мэкъэзэращэхэм ащыщхэр та­мыгъитIу-щыкIэ ащ къыщытыгъэ хъугъэ.

ЦIыф жъугъэхэм тхэкIэ-еджа­кIэр аIэ къырагъэхьанымкIэ, адыгэхэм урысые, дунэе куль­турэм нэIуасэ зыфашIынымкIэ гъэсэныгъэ-пIуныгъэ Iофэу зэрахьа­гъэхэм, зэрэрагъэджэрэ тхылъхэр къызэрэдагъэкIы­гъэ­хэм, ны­дэлъфыбзэкIэ еджапIэ­хэм зэращырагъаджэщтыгъэм, лъэпкъ кадрэхэр къызэрагъэхьазырыгъэм яшIогъэшхо къэ­кIуагъ.

Ау я 50-рэ илъэсхэм культурэхэр нахь псынкIэу зэпэблагъэ ашIы фэдэу аIозэ, ны­дэлъфыбзэкIэ зыщырагъэджэрэ еджапIэхэр союзнэ, автоном республикэхэм, автоном хэкухэм ащызэфашIыжьхэу, лъэпкъ псаумэ яфитыныгъэхэм къакIырагъэчэу аублагъ. Зэры­мыгущыIэхэрэ бзэр зэраIэ­кIэзыжьырэр, бзэ зыIумылъыжь лъэпкъыр адрэхэм зэрахэкIу­хьажьырэр хэти ешIэ. Ащ фэдэ екIолIакIэм лъэпкъ зэфыщыты­кIэхэр къыгъэхьылъагъэх.

Общественнэ щыIэныгъэр ин­тернационализацие, лъэпкъхэр нахь зэпэблагъэ ашIэу аIозэ, гурыт еджапIэхэм ныдэлъфы­бзэкIэ ащырамыгъэджэжьэу аублагъ. КПСС-м и ЦК-рэ союз­нэ республикэхэм якомпартиехэм я ЦК-рэ аштэгъэ уна­шъо­хэм арытыгъ ныдэлъфыб­зэмкIэ урокхэм къащагъакIэзэ, урысыбзэм изэгъэшIэнкIэ программэхэм гурыт еджапIэхэм нахь защарагъэушъомбгъунэу.

Хрущевым илъэхъан партийнэ философхэм ныдэлъфыбзэр умы­шIэми лъэпкъ культурэм хэ­хъоныгъэ ебгъэшIын плъэкIы­нэу алъытэщтыгъ. РСФСР-м итхакIохэм я Союз итхьамэтагъэу Сергей Михалковым ащ фэдэ еплъыкIэм дыригъаштэ­щтыгъэп, советскэ тхакIохэм яправление ипленум къыщыгу­щыIэзэ ащ мырэущтэу къыIо­гъагъ: «Лъэпкъ литературэр къэтыухъумэ тшIоигъомэ, гурыт еджапIэхэм урысыбзэмрэ ныдэлъфыбзэмрэ ащызэра­гъэшIэ­ным иамал псынкIэу зет­хьан фае. Апэрэ чIыпIэм итын фаер ныдэлъфыбзэр, ятIонэрэм - урысыбзэр ары. Башкир­скэ, Ма­рийскэ АССР-хэм яныдэлъфыбзэ зымышIэрэ ныбжьы­кIэхэр арысых. Лъэпкъ литера­турэм ащ фэдэ республи­кэхэм сыдэу­щтэу хэхъоныгъэ ащишIы­щта?»

Урыс лъэпкъым къыхэмыкIы­гъэхэм урысыбзэ зэрарагъашIэ­рэм шIуагъэ горэ къымытэу тэ тIорэп. Тэ тшIомытэрэзыр ныдэлъфыбзэм ычIыпIэкIэ ар зэ­рарагъэкIурэр ары. НэмыкIыб­зэхэм - инджылызыбзэм, французыбзэм, нэмыцыбзэм, испаныбзэм, арабыбзэм афэдэу урысыбзэри ягъэшIэгъэным детэгъа­штэ. АшIоигъо-ашIо­мы­игъом къып­къырыкIыхэзэ, ныдэлъ­фыбзэр ара­гъэхьынэу щытэп.

Бзэр - лъэпкъым ыпс. Ны­дэлъфыбзэр ары ар щызыгъа­Iэрэр. Бзэр Iолъыфэ лъэп­къым зеIэты, нахьышIум щыгугъэу ыпэкIэ маплъэ. Бзэр зыIэпызы­жьырэ лъэпкъыр лъэпкъы­жьэп, ащ икультурэ къеIыхы, тIэкIу-тIэ­­кIузэ тарихъым хэкIокIэжьы, нэмыкI лъэпкъхэм ахэткIухьажьы.

1965 - 1966-рэ илъэсхэм хэкум илъэпкъ еджапIэхэм яадыгэ классхэр урысыбзэкIэ рагъаджэхэу рагъэжьэгъагъ. Ащ фэдэ классхэм урокхэр зэкIэ урысыбзэкIэ, ныдэлъфыбзэр предмет папкIэу ащарагъэхьы­щтыгъ. Ащ фэдэ политикэм ыпкъ къикIыкIэ урысыбзэм мэхьанэу ратырэм зыкъиIэтыгъ, адыгабзэр зыщагъэфедэрэ лъэныкъор лъэшэу къеIыхыгъ.

Ныдэлъфыбзэм къырыкIо­щтым адыгэ гъэсагъэхэр зыкIи­гъэгумэкIыщтыгъэхэр къыбгуры­Iо­нэу щытыгъ. Производствэм, общественнэ щыIэныгъэм, гъэсэныгъэм, шIэныгъэм, культурэм алъэныкъо адыгабзэр нахь макIэу щагъэфедэ зэрэхъу­гъэм епхыгъэу адыгэ лъэпкъым къы­хэкIыгъэхэм ащыщхэм урысыбзэр яныдэлъфыбзэу алъытэ хъугъэ. 1989-рэ илъэсым цIыф­хэр кIатхыкIыжьыхэ зэхъум, адыгабзэр ныдэлъфыбзэу зы­лъытагъэр адыгэхэм япроцент 94,7-р ары ныIэп.

Бзэм ылъэныкъокIэ политикэу зэрахьэрэм къыхэкIэу кIэ­лэеджакIохэми, ны-ты заулэхэми автоном хэкум, апэрэ чэзыоу ащ икъалэхэм, адыгэ литературабзэр зэрэщагъэфедэрэр къеIыхыгъагъ, кIодыжьы­ным ищынагъо адыгабзэм къышъхьарыхьэгъагъ. Лъэпкъ тамыгъэ къодыеу щымытэу, адыгабзэр тыкъэзыуцухьэрэ дунаир, лъэпкъым итарихъ, ащ игушъхьэлэжьыгъэ зэраушэтырэ, икъоу агъэфедэрэ амалэу шIы­гъэн фэягъэ.

КIэлэеджакIохэм лъэпкъым итарихъ ягъэшIэгъэнымкIи Iоф­хэр джащ фэдагъэх. Титарихъ тэ зэдгъэшIэнэу амал икъоу тиIагъэп. ИлъэсипшI пчъагъэрэ автономие, къэралыгъо гъэ­псыкIэ зэряIагъэм емылъытыгъэу ятарихъ кIэн зэрагъэ­шIэнэу адыгэхэм амал яIагъэп. Хэкум иеджапIэхэм зэрищыкIа­гъэм лъыкIахьэу адыгэ хэбзэ-зэхэтыкIэхэм афэгъэхьыгъэ урокхэр къащатыщтыгъэхэп, лъэпкъыбэмэ ятарихъ хъэтэ-пэмыхь ашIыщтыгъ, мытэрэзэу къагъэлъагъощтыгъ. Адыгэхэм тарихъ бай яIэми, Кавказ заом, къушъхьэчIэсхэр Тыркуем зэрэрафыгъэхэм афэгъэхьыгъэ къэбархэр энциклопедиехэми, зэрэрагъэджэрэ тхылъхэми адэ­б­гъуатэщтыгъэп. Тарихъ факультетхэм ястудентхэм СССР-м итарихъ зэрарагъэшIэ­рэ тхылъми Кавказ заом фэгъэхьыгъэу итыр мэкIэ дэдагъ. Зэрэхъу­рэ­м­кIэ, тикIэлэеджакIохэм ижъырэ Месопотамием щыпсэ­угъэхэм, Мысыр ифирхьаунхэм афэгъэхьыгъэ къэбархэр бэу ашIэщтыгъэх. Ау яхэ­гъэгу шъыпкъэ щыпсэурэ лъэпкъхэм яблэкIыгъэ хэшIыкI фыряIагъэп.

КъыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэ­хэм гъэсэныгъэ-пIуныгъэ тэрэз ягъэгъотыгъэнымкIэ лъэпкъ культурэр, шэн-хэбзэ зэхэты­кIэ­хэр, фольклорыр, литературэр IэубытыпIэ къызыфашIын­хэ, ныдэлъфыбзэм иIэшIугъэ ахэм зэхарагъэшIэн фае. Япони­ем, Китаим, Индием ыкIи нэ­мыкI хэгъэгухэу лъэпкъ хабзэ­хэр къызыщызэтенэжьыгъэхэм якIэлэцIыкIухэми, яIэтахъо­хэми бзэджэшIагъэхэр зэрэзэрамыхьэрэр зэкIэми тэшIэ. ЛIэшIэгъу пчъагъэкIэ апсыхьэ­гъэ лъэпкъ педагогикэм ахэр джыри зэрэрыгъуазэхэрэм ар епхыгъ.

Я 80-рэ илъэсхэм яятIонэрэ кIэлъэныкъо ныдэлъфыбзэхэм зягъэушъомбгъугъэным, ахэм мэхьанэу яIэм зыкъегъэIэтыгъэ­ным, чIыпIабэмэ ащагъэфедэным нахь чанэу фэбанэхэу ра­гъа­жьэ. 1991-рэ илъэсым мэкъу­огъум и 28-м Советскэ Социалистическэ Адыгэ Республикэм икъэралыгъо суверенитет ехьылIэгъэ Декларациер заштэм, бзэм ылъэныкъокIэ политикэу зэрахьащтым тегъэпсыхьэгъэ программэхэм якъы­хэхын тиреспублики щыфежьа­гъэх. 1994-рэ илъэсым игъэтхэпэ мазэ Адыгэ Республикэм и Законэу «Адыгэ Республикэм щыпсэурэ лъэпкъхэм абзэхэм яхьылIагъ» зыфиIорэр аштагъ. Адыгабзэмрэ урысыбзэмрэ къэралыгъуабзэу зэрэщытхэр 1995-рэ илъэсым игъэ­тхэпэ мазэ Адыгэ Респуб­ликэм и Конституцие щагъэнэфагъ.

Адыгэ Республикэм и Конституцие, къэралыгъо суверенитетым ехьылIэгъэ Декларациер, Законэу «Адыгэ Респуб­ликэм щыпсэурэ лъэпкъхэм абзэхэм яхьылIагъ» зыфиIорэр IэубытыпIэ къызыфашIыхэзэ, Адыгэ Республикэм икъэралы­гъуабзэхэр къызэтегъэнэжьы­гъэн­хэм ыкIи хэхъоныгъэ ягъэ­шIы­гъэным атегъэпсыхьэгъэ къэ­ралыгъо программэр къыхахыгъ ыкIи аштагъ.

Мы программэр заштэм ады­габзэм уасэу ратырэм хэпшIы­кIэу зыкъиIэтыгъ, Адыгеим иеджэ­пIэ пстэуми ар ащарагъэ­хьы, общественнэ щыIэныгъэм ылъэныкъо зэфэшъхьафхэм аща­гъэфедэ хъугъэ. УблэпIэ клас­схэм арысхэр адыгабзэкIэ рагъаджэщтыгъэх, я 5-рэ классым къыщегъэжьагъэу я 11-рэ классым нэс арысхэм ныдэлъфыбзэр предмет папкIэу ара­гъэ­хьыщтыгъ, зышIоигъо пстэуми ар апшъэрэ еджапIэхэм ащызэрагъэшIэнэу амал яIагъ. Адыгэ Республикэм и Законэу «Гъэсэныгъэм ехьылIагъ» зыфиIорэм диштэу апшъэрэ, гурыт сэнэхьат гъэсэныгъэ язы­гъэгъотырэ еджапIэм чIахьэхэ зыхъукIэ, къэралыгъо бзитIумэ язкIэ тхыгъэу экзамен атын алъэкIыщтыгъэ.

Законэу «РСФСР-м щыпсэурэ лъэпкъхэм абзэхэм яхьы­лIагъ» зыфиIорэм лъэпкъхэм абзэрэ якультурэрэ ясоциальнэ пшъэрылъхэм зягъэушъомбгъу­гъэным мэхьанэшхо ритыщтыгъ. Урысые Федерацием щыпсэурэ лъэпкъхэм абзэхэр къызэ­тегъэнэжьыгъэнымкIэ къэралыгъо программэм ныдэлъфыбзэм дакIоу шъолъырым щагъэ­федэрэ нэмыкIыбзэри аIулъы­ныр къыщыдэлъытэгъагъ.

Ау зипчъагъэкIэ макIэ хъурэ лъэпкъхэр ахэкIокIэжьынхэм иамалхэр федеральнэ гупчэм зэрихьэу ыужкIи къыхэкIыгъ. ГущыIэм пае, 2007-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 1-м Феде­ральнэ законэу N 309-р зытетэу «Урысые Федерацием изаконодательнэ акт заулэмэ зэхъокIыныгъэхэр афэшIыгъэн­хэм ехьылIагъ» зыфиIорэр Къэралыгъо Думэм ыштэгъагъ. ТапэкIэ чIыпIэ, лъэпкъ нэшанэхэр къыдалъытэзэ, шъолъыр­хэм предметхэр ащягъэхьыгъэн­хэм зэрэрагъэджэрэ планхэм япроцент 15 - 25-р фэIорышIэ­щтыгъ. 1992-рэ илъэсым шапхъэу аштагъэхэр Iахьищэу зэ­теутыгъагъ: федеральнэ, лъэпкъ-шъолъыр IахькIэ ыкIи гъэсэныгъэ языгъэгъотырэ еджапIэм иIахькIэ. ЗаконыкIэм зы Iахьыр - федеральнэр ары ныIэп къы­гъэнэжьыщтыгъэр. Ар Урысые Федерацием и Конституцие ия 72-рэ статья иапэрэ Iахь пэ­шIуе­кIощтыгъ. Сыда пIомэ гъэсэныгъэм, пIуныгъэм, шIэны­гъэм, культурэм, физическэ культурэмрэ спортымрэ япхыгъэ Iофы­гъохэр Урысые Федерациемрэ ащ ишъолъырхэмрэ зэ­дагъэ­зекIорэ Iофыгъохэм ахэхьэх.

Мы хэбзэгъэуцугъэм еплъы­кIэу фыряIэр къыраIотыкIыным пае 2008-рэ илъэсым ишэкIогъу мазэ Урысыем ишъолъырхэм ялIыкIохэр Казань къыщызэрэугъоигъагъэх. Урысые Феде­рацием гъэсэныгъэмрэ шIэны­гъэмрэкIэ иминистрэу Андрей Фурсенкэр мы зэIукIэгъум къы­щыгущыIэзэ хэукъоныгъэ зэра­шIыгъэм еуцолIэжьыгъагъ, Феде­ральнэ законыр къыхахы зэ­хъум лъэпкъ-чIыпIэ образованиехэм ягъэцэкIэкIо, язаконодательнэ хабзэхэм ялIыкIохэр щыIагъэхэмэ, ащ фэдэ хэукъо­ныгъэхэм ащаухьан зэралъэкIы­щтыгъэр къыIуагъ.

ЗэIукIэгъум хэлажьэхэрэм резолюциеу аштагъэм Урысые Федерацием и Законэу «Гъэсэныгъэм ехьылIагъ» зыфиIорэм зэхъокIыныгъэ гъэнэфагъэхэр фэшIыгъэнхэу игъо щалъэгъу­гъагъ. А зэхъокIыныгъэхэр зыфэгъэхьыгъагъэхэр ныдэлъфыб­зэ­кIэ гурыт гъэсэныгъэ зэрагъэ­гъотынэу цIыфхэм конституци­оннэ фитыныгъэу яIэхэр гъэцэ­кIэгъэнхэр, гъэсэныгъэмкIэ прог­раммэ шъхьаIэхэм Урысые Федерацием ишъолъырхэм лъэпкъ-чIыпIэ нэшанэу яIэхэр къыщыдэлъытэгъэнхэр ары.

2008-рэ илъэсым ыкIэхэм адэжь Урысые Федерацием гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ щызэхащэгъэ комиссием къыкIэлъыкIогъэ илъэ­сым ибэдзэогъу мазэ шъо­лъырхэм ялъэIухэр зэрафи­гъэцэкIэщтыр къыIуагъ. Гурыт еджапIэхэм, кIэлэцIыкIу Iыгъы­пIэхэм яуставхэм япроектхэм Урысыем ис лъэпкъхэм абзэ­хэмкIэ ыкIи IэкIыб къэралы­гъуабзэхэмкIэ предметхэр ара­гъэхьынхэр къызыщыдэлъытэгъэ гъэтэрэзыжьынхэр афашIыгъэх. Республикэхэм игъоу алъэгъу­гъэхэр гъэсэныгъэмкIэ шапхъэ­хэм къащыдалъытагъэх. Ны­дэлъфыбзэкIэ адыгэ художественнэ, общественнэ-политикэ, научнэ литературэр, гъэзет­рэ журналрэ къыдагъэкIых, те­атрэм, радиом, телевидением, нэмыкI чIыпIэхэм непэ адыгаб­зэр нахь игъэкIотыгъэу ащагъэ­федэ.

Нэгъуцу Хьамед.

Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидат.