Ulusun Kökü Derinlere Uzanıyor
Kafkas ulusları dünya literatüründe “Çerkesler” (Adıgeler) adıyla tanınır ve çağırılırlar. Bu adın kaynağı, ilk çıkış biçimi ve bu adın bize veriliş nedeni, bilim insanları tarafından uzun bir süreden beri araştırılıyor, ortada değişik görüşler var, ortak bir bir noktada buluşma sağlanamıyor.
V. Yüzyılda yazılmış Antik dönem yazılarında kullanılan “Kerketler” (керкеты) sözcüğü “Çerkesler” sözcüğüne yakın. “Kerketler” (ardından “Çerkeney”) sözcüğüne, V. Yüzyıldan kalma Gürcü yazılarında “Çerkezler” (çerkezi) biçimine dönüşmüş olarak rastlanıyor.
XV- XVI. Yüzyıllarda Çerkesler (Adıgeler) iki yöresel kümeye bölünmüş oluyorlar: Çerkesya ve Kabardey (Черкесиер ыкIи Къэбэртаер). Bölünmeye karşın “Çerkes” (Adıge) ulus adı her iki kesimde de kullanılıyor. Bilim insanı R. Betrozov’un yazdığına göre, “Kabardeyler” (кабардинцы) terimi, XV. Yüzyıl yazarlarından İosofat Barbaro’nun (Иософат Барбаро) yazılarında “Kavertey” (кавертей) ve “Kaverteyler” (кавертейцы) biçimlerinde yer alıyor.
Eskiden adlar ve soy adları (лъэкъуацIэхэр) bey (pşı) ya da yiğit kişinin (лIыхъужъ) adı esas alınarak veriliyordu. XV. Yüzyılda yiğitliği ile ünlenen Kabard Tambıy (Къэбэрд Тамбый) adı esas alınarak, yiğidin mensubu olduğu ulusa “Kabardey” (къэбэрдей) adının verildiği varsayılıyor. Bu durumda yiğit adı olan Kabard’a son ek olarak –ey (-ей) eki geliyor ve ulusun adı Kabardey oluyor.
IX. yüzyılda İbni Haldun yazılarında ilk kez olarak “Çerkes” sözcüğünü kullanıyor ve şöyle yazıyor: “Черкесы могущественнее всех “ (Tüm Çerkesler güçlüdürler). Çerkes sözcüğünün bir addan türemiş olduğu birçok kişi tarafından kabul ediliyor. Sözgelişi Ç’eleç’as (КIэлэкIас) ve Cerekas ( Джэрэкъэс) sözcükleri telaffuz yönünden “Çerkes” ve “Şerces” sözcüklerine yakınlar ve Çerkes sözcüğünü çağrıştırıyorlar (*). Ben bu deyimlerin, Çerkes ve Adıge sözcüklerinin, her ikisinin de birer Adıge sözcüğü olduğu kanısındayım, bu sözcükler Adıge önderlere verilmiş olan adlardan türemedir diyorum.
“Çerkes” deyimi Adıge topluluklarının hepsini kapsıyordu. Bunlar da, Abzahlar, Bjeduğlar, K’emguylar, Hatikuayeler, Besleneyler, Şapsığlar, Mehoşlar, Yecerıkuayeler, Natuhaylar ve Kabardeylerdir. Tüm bu Adıge boylarını bugün için ele alacak olursak Abzahlar, Kabartaylar, K’emguylar, Bjeduğlar, Besleneyler ve Şapsığlar ayakta kalmış olanları. Günümüzde Adıge sayılanlarsa, Abzahlar, K’emguylar, Şapsığlar ve Bjeduğlardır. Besleneyleyler ile Kabartaylar ise, ikisi de Kabardey sayılıyorlar, ancak her iki topluluk da kendisini Adıge sayıyor (**).
Bu arada “Adıge” deyiminin ortaya çıkış biçimi de aydınlatılmış değil. Dış dünya bizi “Çerkes” olarak tanıyor, Çerkes tanımına giren toplulukların kendilerine “Adıge” adını vermiş oldukları da biliniyor. Konuya ilişkin olarak çok şey söylemek olanaklı. Bana göre “Çerkes” ve “Adıge” sözcükleri, her ikisi de, ilk çıkış biçimleriyle birer Adıge sözcüğüdür. Çerkes sözcüğünün Ç’eleç’as ya da Cerekas biçiminde bir topluluğun başkanın/ şefin kişisel adından (Iэшъхьэтетым ыцIэ) türeme bir ad olduğunu varsayıyorum
“Adıge” sözcüğünün bir Abhaz sözcük kökü olan dz’den (psı- su, psıhu- ırmak anlamında) türediğini söyleyenlere katılıyorum. Vıbıhlar , Adıgelere “ovada yaşayanlar” (ыхэкIэ щыпсэухэрэр) anlamında Adıge diyorlardı.
Dr. Ğış Nuh, Dilbilimleri profesörü.
Adıge maq, 25 Mayıs 2012
Çeviri: Hapi Cevdet Yıldız
(*) – Daha çok bilgi için bkz. Ğış Nuh, "Adigece'nin temel sorunları-1”, 2.
(**)- Burada dil terminolojisi ess alınıyor olmalı.- hcy
