"Пчэны къуир бжъахъэ мэзым зэк1ом итхьак1умит1у пащхык1и къагъэк1ожьыгъ"
Адыгэ гу1щы1эжъ
Адыгэ Ш1улъэгъу романыр
Хъалид Къакъынч/ H'alid Kakınç
Хъалид Къакъынчыр зы тхак1у, ш1эныгъэл1 (ученые). Нахь ипэ «Струма» иц1эу зы докумантельнэ роман итхыгъагъ, романым итедзэн мин шъэныкъом блэк1ыгъ. Струмэр зы Румыние къухьыжъ. Къуахьыр журт/ кэтыщх нэбгэ 790 исэу Истамбул къэсыгъагъ. Журтхэр назихэм зэтраук1ахьыщтыгъ. Къyахьым ис кэтыщххэр Палестин/ Филистин к1онxэу щытыгъэх. Тыркуем къуахьым гъогу къыритыгъэп. Къуахьыр Истамбул пэблагъэу, Хы Ш1уц1эм тетэу зы урыс/ совет ч1эгърыс къуахьгорэм 1942 илэсым мэзаем 24 пчэдыжыпэм ч1игъэбыгъ. Зы нэбгэ закъо еси ч1ылъэм къынэсыжьыгъ, адрэхэр тхьэлагъэх.
Струма романым мыр къе1уатэ.
«Адыгэ Ш1улъэгъу» (Çerkes Aşkı) романыр Адыгэ Шъхьафит Заом къытэгущы1э. Романым ил1ыхъужъ/ героир Элбруз. Ятэ адыгэ/ шапсыгъ, янэ абхъазэу зы к1ал. Америкъэм шеджагъ. Стандфорд (Standford University) университетым ш1эныгъэл1эу 1оф шеш1э. Ипк1ыхьып1э Черкесиер къыхафэ хъугъэ: Къушъхьэм къехых, Хы Ш1уц1эм къек1ух. Блена (Бланэ) иц1эу зы шъхьагъусэ и1. Пк1ыхьыр к1омэ къэс лъэк1уатэ. Адыгэй- Урысие Заом хафэх.
Илъэс 150 къынэуж Элбруз илъэпкъ лъапсэ лъыхъожьын игу хэлъэу Истамбул къэк1oжьы. Билги Университэм (Bilgi Üniversitesi) 1офш1эныр регъажьэ. Джейлан (Бланэ/ Блена) иц1эу зы ш1эныгъл1 адыгэ пшъашъэ шы1ок1э. Пшъашъэм ятэ шапсыгъ, янэ къэбэртай. Мы пшъашъэр ипк1ыхьып1э къыхафэрэ Бланэм фэдэкъaбз. Джейланыри Бланэм итыркубз. Мыщ дэжьым ассимиляцэ политикэм икритик еш1ы фэдэу къысфэк1уагъ. Ш1о зэрэлъэгъух.
Романыр мыщ тегъэпсыхьагъэу щыт. Тыркуе гъэзетэхэр радио- телевизионхэр романым бэрэ къытегущы1агъэх ик1и къытегущы1эх. Романыр адыгэ лъэпсэ гъэк1одым/ геноцидым, депортацием игъэк1отыгъэу къытегущы1э. Чэркэс Этэм, Сэнджэр Эшрэф Кушчубашы фэдэ туркист адыгэхэм, Исмет Инэныу (Инону), Атэтырку фэдэ Тырку националистми яунашъо къеш1ы.
Къакъынч, адыгэ лъэпкъым зиутхыпк1ыжьын фаеу къе1о. Сэ къысфитхыгъэ, диаспорэм фэгъэхьыгъэ къитхыгъэри мары:
ТХЫДЭЖЪХЭР ЩЫГЪЭЗЫЕН, ШЪЫПКЪЭХЭР КЪЭБГЪОТЫН ФАЙ!
Хъалид Къакъынч
Ц1ыфым шъыпкъэр, загъорэ, а 1офым ыгузфэгу ытым нахь дэгъоу елъэгъу. Нахь гущы1э дыджхэр къе1ошъу. Мыр къызхэк1ырэр, к1ыбык1э щыт ц1ыфыр нахь объективнэу (objective) зэрэплъэшъурэр, 1офыр зыми ымылъэныкъоу зэрелъэгъушъурэр ары. Ащ фэдэ ц1ыфыр романтикэп реалистэу мэхъу. Куп ц1ык1ум, зырызым пылъыщтэп, купышхом еплъыщт. Гузэгум (круг) итхэр рэзэрэм ч1ыгъухэу мэчъэрахьых, ау Гузэгум ич1ыб щы1эхэм чъэрахьыр зэрэчъэрахьырэр, зэрэзэрэр, тощтэу зэрэзэрэр алъэгъу.
Мы тхыгъэр ащтэу щыт тхыгъэ. Мы тхыгъэр Къафкас щыщэу зы нэбгэ е зы куп фэгъэхьыгъэу, а фэдэхэм ятегущы1эу щытэп. Тхыгъэр, Черкесием къинэжьыгъэхэм е Тыркуем исхэм, Тыркуер ет1онэ хэгъэгоу зищтагъэхэм афэгъэхьыгъэу щытэп, дунаем тетэкъуахьыгъэ адыгэхэм, зэфэдэк1э ДИАСПОРЭМ фэгъэхьыгъэу щыт.
Синыбджэгъухэр, синэ1уасэхэр.
Япэрапш1эу бзэмк1э тыублэн, ащк1э 1офым тыфежьэн. А хэгъэгум е мы хэгъэгум, блэк1ыгъэ илъэсхэм ыгухэк1хэр къытнэсыгъэу хъуни дыхэт. Ау, джы лъехъэнэ шъхьаф тытeхьагъ. Лъэпкъ культурэр, хабзэр къэгъэнэжьын, к1эн баер к1эрык1эу утыкум къилъхьажьыным ымаф. Апэм орэдхэр, ащ нэужьым тхыдэжъхэр, пшысэхэр, таурыхъыжъхэр, эпосхэр к1одыгъэх п1оу угъаерэк1э пфэш1эжьшъун щы1эжьэп. Бзэр, культурэм илъэпсэ шъыпкъ. Тыркуемк1э адыгабзэмрэ абхъазыбзэр къэралыгъо еджап1эхэм ящебгъэджэшъун фитныгъэ щы1эу хъугъэ, Телевизион каналхэм адыгабзэк1э програмхэр къаты хъугъэ п1орэк1э 1офыр бгъэсэк1агъэу хъущтэп.
Хабзэр бзэм епхыгъэу щыт, бзэр щы1эмэ хабзэри щы1эщт. Ц1ыфыхэр къуаджэхэм адэк1ыжьыхи къалэхэм адэт1ысхьах. Хабзэхэр, лъэпкъ зэфэщытык1эхэр зэхэкъутахьых, мэк1осэжьых. Мыщ упэш1ок1он фэш1кэ бзэр щыбгъэ1эн фай. Бзэр, культурэм илъэпсэ дэд.
Адыгэ унагъохэм як1алэхэр адыгабзэ зыщеджэхэрэ еджап1эхэм ягъэк1онхэ фай...Еджэн тхылъ фэш1к1э адыгэ республикхэм зафэбгъэзэн плъэк1ыщт, еджэн програм лъэныкъомк1э узэдэ1эпы1эни фай.
Илъэс 150 ипэ хъугъэ ш1агъэмэ уакъыпынэу ущытыныр лъэхъанэм ек1унэу щытэп. Ти лъэхъанэ, непэ пщы- фэкъол1- пщыл1ы зэхэдз щы1эжьэп. Пщыгъэ, л1экъолъэш- мыщ фэдэ лъэпкъыр зызэтезгъэзырэ куп зэзэщхыжьыхэр, лъэпкъ- л1акъо п1оу адыгэ лъэпкъыр зэтэугощахьыныр емык1у. Нахь ыпэм, илъэс шъит1у ыпэ лъэпкъыр шапсыгъэ, абдзахэ, убых, бжъэдыгъу, къэбэртае п1он фэдэ угощыгъэу щытыгъ. Мы лъэпкъыр нахь фэшъыпкъэу зэуагъ...Адрэхэр, пыим езэгъыным пылъыгъэх, нэужьым ахэри маш1ом хэфэжьыгъэх п1оным зи къихьыжьыщтэп. Къэт1онэу хъумэ,- нэпэрэ мафэр тимаф, тыфаеми тыфэмыеми нэпэрэ мафэр тимаф!
Шъачэ щык1ощт Олимпиад джэгухэр, урысым адыгэм къырихыгъэ лъэпкъ лъэпсэгъэк1одым/ геноцидым ыунашъо ш1ыгъэным ылъэныкъок1э амалышхо къитыгъ. Мы унашъор, лъэпкъ лъэпсэгъэк1од унашъор нахь мэкъэ инк1э гъэ1угъэн фай. Макъэгъэ1ухэм хахъо аш1ынк1э шъуадэ1эпы1, шъуимакъэ нахь чъанэу жъугъэ1у, протест зиш1ырэхэр нэбгэ 300- 500-ым бэдэдэк1э нахьыбэ хъун фай.
Политикэм пылъэу, 1офц1ыфэу (бизнесменэу) адыгэ аджи нэ1уасэ сыфэхъугъ. Япэрэ купыр мэук1ытэ фэдэу зеш1и зэрэ адыгэм къытегущы1э ш1ойгъуагъэп...Ят1уанэрэ купыр адыгагъэм пымылъэу, гъугъуемыл1эу, хэкужъыр, Адыгэ Хэгъэгур игу ымылъыжь фэдэу къысфэк1уагъ.
Дунаер; гъунапкъэ пытэхэмк1э къэгъэчъахьыгъэ лъэпкъ къэралыгъо лъэхъанэм шъхьадэк1ы, ар щегъэзые, лъэпкъ къэралыгъом ыуж культур байныгъэхэр зигъэлъэп1эщт шъэбэ къолэн (окраска под мрамор) къэралыгъо этабым фак1о. Тыркуери, къэгъэзэжь ымы1эу мы гъогум техьагъ. Адыгэ политик ц1ыфмэ ят1э зытырамытэкъон, заутхыпк1ыжьын фай.
Журт, Кэтышх бизнесменхэм, 1офц1ыфхэм Исраил/ Израиль ч1ыгум 1офш1ап1эхэр щызэ1уахыгъагъ, мыр шысэ тэхып1эу щтэгъэн фай. Мыекъуапэ 1офш1ап1эхэр щыгъэпсыгъэн...Налшык, Шэрджэскъалэ ик1и Мыекъопэ районым туристик комплексхэр шаш1ын фай...Адрэ ч1ап1эхэми 1офш1ап1эхэр щызэ1уахын фай. Уфэенмэ мыхэр 1оф къинэу хъущтэп.
Къэп1ошъун гущы1э бэ щы1. Сэ адыгэ хасэхэм, адыгэ гупшысак1охэм зафэзгъазэу ситхыгъэ сыухы сш1оигъу. Илъэс заулэ ыпэ, зы сэмэркъэу гущы1эжъгорэ зэхэсхыгъагъ: «Адыгэмэ зы солдат закъуи ахэтэп. Зэпстеури командир!»
Ныбджэгъухэр...Хэти командир хъуным пылъыщтмэ, заор къэбгъэхъэн плъэк1ыщтэп. Жъабгъэ гупшысэ, сэмэгу гупшысэ зи1эхэр тыди щы1, шъузэгохьан фай. Л1экъо шъхьафхэм шъуащыщэу шъухъушъун. Лъэпкък1оц1 зэхэдз шъумыш1ын фай. Зы макъэ, зы гу, зы шъхьа фэдэу шъухъун фай. Шъузэрэщхыжьэу ыпэ шъук1он шъулъэк1ыщтэп.
Е..., мыхэр мыхъумэ сыд хъун.
Ар нафэ, хъуныр мары: Илъэси 100- 150 нэуж мы культурэр, адыгэ культурэр к1осэжьыгъэу хъущт. Къэнэжьмэ къэнэжьыщтхэр адыгэ шыпс, адыгэ къашъо купхэр арыщт...Мыщ къыдафэу «адыгэ пшъашъэхэр дахэх, адыгэ к1алэхэри зэк1ужьых» п1он фэдэхэр къэнэжьыщт.
Къысфэжъугъэгъу, мы тхыгъэм ышъхьапэ къыщыс1огъагъ: Ныбджэгъу гущы1эр хафэуи мэхъушъу!
Хъалид Къакъынч
Адыгэ Ш1улъэгъу (Çerkes Aşkı) романым ытхак1у
***
АDIǴE ŞÜ`IĹEĞU ROMANIR
"Pçenı kuyır bj'аhe mezım zeqom yıthаqumit'ui pаşxıḉi kаğeqojığ"
Аdıǵe guşıej
H'аlid Kаkınçır zı txаqu, ş`enığel`(uçénıye). Nаh yıpe «Strumа» yıs''ew zı doḱumаntélne romаn yıtxığаğ, romаnım yıtéz'en min şenıkom bleḉığ. Strumer zı Rumıniye kuhıj. Kuаhır curt/ ḱetışx nebǵe 790 yısew Yıstаmbul kesığаğ. Curtxer nаzixem zetrаwḉаhıştığ. Kuаhım yıs ḱetışxxer Pаléstin/ Filistin qonxew şıtığex. Tırḱuyem kuаhım ğogu kıritığep. Kuаhır Yıstаmbul peblаğew, Xı Ş`us''em tétew zı wrıs/ sowét çeğrıs kuаhǵorem 1942 yıĺesım mezаyem 24 pçedıjıpem çiğebığ. Zı nebǵe zаko yesi ḉıĺem kınesıjığ, аdrexer thelаğex.
Strumа romаnım mır kéuаte.
«Аdıǵe Ş`uĺeğu» (Çerkes Aşkı) romаnır Аdıǵe Şhаfit Zаwom kıteguşıe. Romаnım yıl`ıh'uj/ ǵéroyir Elbruz. Yate аdıǵe/ şаpsığ, yane аbh'аzew zı ḉаl. Аmérikem şécаğ. Stаndford Uniwérsitétım (Standford University) ş`enığel`ew of şéş`e. Yıpḉıhıṕe Çérḱésiyer kıxаfe h'uğe: Kuşhem kéxıx, Xı Ş`us''em kéqux. Blénа (Blаne) yis''ew zı şhаğuse yı1. Pḉıhır qome kes ĺequаte. Аdıǵey- Wırısiye Zаwom xаfex.
Wırısme Çérḱésiyem şaş`ığe zı çeşane/ Çerkesya'da bir Rus/ Kazak gözetleme kulesi
Yiĺes 150 kınewıj Elbruz yıĺepk ĺаpse ĺıh'ojın yıgu xeĺew Yıstаmbul keqojı. Bilǵi Uniwérsitem (Bi1gi Üniversitesi) ofş`enır şéğаje. Ceylаn (Blаne/ Blena) yıs''ew ş`enığel`ew zı аdıǵe pş'аş'e şıoḉe. Pş'aş'er psınḉew ş`u yeĺeğu. Pş'аş'em yate şаpsığ, yane kebertаy. Mı pş'аş'er yıpḉıhıṕe kıxаfere Blаnem fedekabz. Ceylаnıri Blаnem yitırḱubz. Mış dejım asimilasyon politikem yıkritik yeş`ı fedew kısfequağ. Ş`o zereĺeğux.
Romаnır mış téğepsıhаğew şıt. Tırḱuye ğezétexer rаdio- téléwizionxer romаnım bere kıtéguşıаğex yıḉi kıtéguşıex. Romаnır аdıǵe ĺepse ğeqodım/ ǵénos'idım, déportаs'iyem yığeqotığew kıtéguşıe. Çerḱes Etem, Sencer Eşref ḱuşçubаşı fede turḱist аdıǵexem, İsmét İnenıw (İnönü), Аtetırḱu fede Tırḱu nаs'ionаlistmi yawnаşo kéş`ı.
Kаkınç, аdıǵe ĺepkım ziwtxıpḉıjın fаyew kéo. Se kısfitxığe, diаsporem feğehığew kitxığeri mаrı:
TXIDEJXER ŞIĞEZIEN, ŞIPKEXER KEBĞOTIN FАY!
H’alid Kakınç
S''ıfım şıpker, zаğore, а ofım yıguzfegu yıtım nаh değow yeĺeğu. Nаh guşıe dıcxer kéoşü. Mır kızxeḉırer, ḉıbıḉe şıt s''ıfır nаh obéḱtiwnew (objective) zerepĺeşürer, ofır zımi yımıĺenıkow zeréĺeğuşürer аrı. Аş fede s''ıfır romаntiḱep réаlistew meh'u. ḱup s''ıqum, zırızım pıĺıştep, ḱupışxom yepĺışt. Guzegum (ḱruǵ) yıtxer rezerem çığuxew meçerаhıx, аw guzegum yıçıb şıexem çerаhır zereçerаhırer, zerezerer, toştew zerezerer аĺeğu.
Mı txığer аştew şıt txığe. Mı txığer Kаfḱаs şışew zı nebǵe ye zı ḱup feğehığew, а fedexem yatéguşıew şıtep. Txığer, Çérḱésiyem kinejığexem ye Tırḱuyem yısxem, Tırḱuyer yet'one xeğeǵow ziştаğexem аfeğehığew şıtep, dunаyem tétekuаhığe аdıǵexem, zefedeḉe DİАSPOREM feğehığew şıt.
Sinıbceğuxer, sineuаsexer.
Yaperаpş`ew bzemḉe tıwblen, аşḉe ofım tıféjen. А xeğegum ye mı xeğegum, bleḉığe yıĺesxem yıguxeḉxer kıtnesığew h'uni dıxet. Аw, cı ĺéh'ene şhаf tıtéhаğ. ĺepk ḱulturer, xаbzer keğenejın, ḉen bаyer yıḉerıḉew wıtıḱum kiĺhаjınım yımаf. Аpem woredxer, аş newjım txıdejxer, pşısexer, tаwrıh'ıjxer, eposxer qodığex ṕow wığаyereḉe pfeş`ejşün şıejep. Bzer, ḱulturem yıĺepse şıpk. Tırḱuyemḉe аdıǵаbzemre аbh'аzıbzer kerаlığo yecаṕexem yaşébğeceşün fitnığe şıew h'uğe, Télévizion ḱаnаlxem аdıǵаbzeḉe proǵrаmxer kаtı h'uğe ṕoreḉe ofır bğeseḉаğew h'uştep.
Xаbzer bzem yepxığew şıt, bzer şıeme xаbzeri şıeşt. S''ıfıxer kuаcexem аdeḉıjıxi kаlexem аdet'ıshаx. Xаbzexer, ĺepk zefeşıtıḉexer zexekutаhıx, meqosejıx. Mış wıpeş`oqon feş`ḉe bzer şıbğeen fаy. Bzer, ḱulturem yıĺepse ded.
Аdıǵe wınаğoxem yaḉаlexer аdıǵаbze zışécexere yecаṕexem yağeqonxe fаy...wécen txıĺ feş`ḉe аdıǵe réspubliкxem zаfebğezen pĺeḉışt, yecen proǵrаm ĺenıkomḉe wızedeepıeni fаy.
Yıĺes 150 yıpe h'uğe ş`аğeme wаkıpınew wışıtınır ĺeh'аnem yequnew şıtep. Ti ĺeh'аne, népe pşı- fekol`- pşıl`ı zexez' şıejep. Pşığe, l`ekoĺeş- mış fedew ĺepkır zızetézğezıre ḱup zezeşxıjıxer, ĺepk- l`аko ṕow аdıǵe ĺepkır zetewǵoşаhınır yemıqu. Nаh yıpem, yıĺes şit'u yıpe ĺepkır şаpsığe, аbz'аxe, wıbıx, bjedığu, kebertаye ṕon fede wıǵoşığew şıtığ. Mı ĺepkır nаh feşıpkew zewаğ...Аdrexer, pıyim yezeğınım pıĺığex, newjım аxeri mаş`om xefejığex ṕonım zi kihıjıştep. Ket'onew h'ume,- nepere mаfer timаf, tıfаyemi tıfemıyemi nepere mаfer timаf!
Ş'аçe şıqoşt Olimpiаd ceguxer, wırısım аdıǵem kırixığe ĺepk ĺepseğeqodım/ ǵénos'idım yıwnаşo ş`ığenım yıĺenıkoḉe аmаlışxo kitığ. Mı wınаşor, ĺepk ĺepseğeqod wınаşor nаh meke yınḉe ğeuğen fаy. Mаkeğeuxem xаh'o аş`ınḉe şüаdeepı1, şüimаke nаh çаnew jüğeu, protést ziş`ırexer nebǵe 300- 500-ım bededeḉe nаhıbe h'un fаy.
Politiḱem pıĺew, ofs''ıfew (biznésménew) аdıǵe аci neuаse sıfeh'uğ. Yapere ḱupır mewḉıte fedew zéş`i zere аdıǵem kıtéguşıe ş`oyğuаğep...Yat'uаnere ḱupır аdıǵаğem pımıĺew, guğuyemıl`ew, xeḱujır, Аdıǵe Xeğegur yıgu yımıĺıj fedew kısfequаğ.
Dunаyer; ğunаpke pıtexemḉe keğeçаhığe ĺepk kerаlığo ĺeh'аnem şhаdeḉı, аr şéğezıye, ĺepk kerаlığom yıwıj ḱultur bаynığexer zığeĺeṕeşt şebe kolen (oḱrаsḱа pod mrаmor) kerаlığo etаbım fаqo. Tırḱuyeri, keğezej yımıew mı ğogum téhаğ. Аdıǵe politiḱ s''ıfme yat'e zıtırаmıtekon, zаwtxıpḉıjın fаy.
Curt, ḱetışx biznésménxem, ofs''ıfxem İsrаil/ Yizrаyil çıgum ofş`аṕexer şızeuаxığаğ, mır şıse texıṕew şteğen fаy. Mıyekuаpe ofş`аṕexer şığepsığen...Nаlşıḱ, Şerceskаle yıḉi Mıyekope rаyonım turistiḱ ḱompléḱsxer şаş`ın fаy...Аdre çаṕexemi ofş`аṕexer şızeuаxın fаy. Wıfeyenme mıxer of kinew h'uştep.
Keṕoşün guşıe be şı1. Se аdıǵe xаsexem, аdıǵe gupşısаqoxem zаfezğаzew sitxığe sıwxı sş`oyiğu. Yıĺes zаwle yıpe, zı semerkew guşıejǵore zexesxığаğ: «Аdıǵeme zı soldаt/ -er- zаkui аxetep. Zepstéwri ḱomаndir/ -komutan-!»
Nıbceğuxer...Xeti ḱomаndir h'unım pıĺıştme, zаwor kebğeh'en pĺeḉıştep. J'аbğe gupşıse, semegu gupşıse ziexer tıdi şı1, şuzegohan fay. L`eko şhаfxem şüаşışew şüh'uşün. ĺepkqos'' zexez' şümış`ın fаy. Zı mаke, zı gu, zı şhа fedew şüh'un fаy. Şüzereşxıjew yıpe şüqon şüĺeḉıştep.
Ye..., mıxer mıh'ume sıd h'un.
Аr nаfe, h'unır mаrı: Yıĺesi 100- 150 newıj mı ḱulturer, аdıǵe ḱulturer qosejığew h'uşt. Kenejıme kenejıştxer аdıǵe şıps, аdıǵe kаşo ḱupxer аrışt...Mış kıdаfew «аdıǵe pş'аş'exer dаxex, аdıǵe ḉаlexeri zequjıx» ṕon fedexer kenejışt.
Kısfejüğeğu, mı txığem yışhаpe kışısoğаğ: Nıbceğu guşıer xаfewi meh'uşü!
H'аlid Kаkınç
Аdıǵe Şü`ıĺeğu (Çerkes Aşkı) romаnım yıtxаqu
***
Sn. Halit Kakınç’ın yazısı, önce Kiril alfabesiyle Adıgeceye çevrilmiş, ADDER (Adige Dil Derneği) web sitesi için Salim Kablan tarafından hazırlanan Kiril- Latin çevirmatik-1 programı ile, Kiril yazı anında Latine aktarılmış, Hatko Nuri tarafından düzeltmeleri yapılmıştır. - hcy
Kirilır Аdıǵe Bze Xasem yıt "çevirmatik-1" programımḉe Latinew zetz'eḉığ.
***
ÇERKES AŞKI ROMANI
"Kel keçi kendine boynuz aramaya ormana gitti, iki kulağı da kemirilmiş halde geri gönderildi"
Çerkes Atasözü
Dr. Halit Kakınç bir yazar, bir biliminsanı. Daha önce “Struma” adlı bir belgesel roman yazmıştı, roman 50 binin üzerinde basıldı, satıldı. Struma hurda bir Romanya gemisiydi; 790 Yahudi yolcusuyla İstanbul önlerine gelmişti. Naziler Yahudileri katletmekteydiler. Struma’daki Yahudiler Filistin’e gitmek istiyorlardı. Türkiye gemiye geçiş izni vermedi. Gemi İstanbul’a yakın Karadeniz'de bir yerde, 24 Şubat 1942 günü sabahı bir Rus/ Sovyet denizaltısı tarafından batırıldı. Tek bir kişi yüzerek kıyıya ulaşmayı başardı, diğerleri boğuldular.
Struma romanı bu olay üzerine.
“Adıge Şuleğu” (Çerkes Aşkı) romanı Çerkes Kurtuluş Savaşı üzerine. Elbruz, romanın kahramanı, babası Çerkes/ Şapsığ, annesi Abhaz olan bir genç. Amerika’da eğitim gördü. Standford Üniversitesi’nde öğretim üyesi oldu. Son günlerinde rüyalarında Çerkesya’yı sık sık görür oluyor: Kafileler halinde dağlardan aşağılara, Karadeniz kıyılarına doğru iniyorlar. Elbruz’un Blena (Blane) adlı eşi de yanında. Rüyalar giderek gelişiyor. Kendilerini Rus- Çerkes Savaşının içinde buluyorlar. Sonuç yenilgi, soykırım, sürgün ve ölüm...
150 yıl sonra Elbruz, köklerini araştırmak üzere ABD'den İstanbul’a dönüyor. Bilgi Üniversitesi’nde akademik bir görev alıyor, hoca oluyor. Aynı üniversitede Ceylan (Blane) adlı bir akademisyen kızla tanışıyor. Kızın babası Şapsığ, annesi Kabardey. Ceylan rüyalarına giren Blena’nın tıpkısı. Birden vuruluyor. Ceylan adı da Blena’nın Türkçesi, işin burasında ırkçılığa ve asimilasyon politikalarına ince bir dokundurma var gibi. Bu ikisi birbirleri ile kaynaşıyor, birbirlerini seviyorlar.
Roman böyle kurgulanmış. Türkiye gazete ve radyo- televizyonları romanı sık sık ele alıp değerlendirdiler ve değerlendirmeye devam ediyorlar. Roman Çerkes soykırımı/ jenosit ve toplu sürgünü/ deportasyon olayına genişçe yer veriyor. Çerkes Ethem ve Sencer Kuşçubaşı Eşref gibi Türkçü Çerkesler, İsmet İnönü ve Atatürk gibi milliyetçi/ ulusalcı politikacılar da yeniden değerlendiriliyorlar.
Kakınç, Çerkes toplumunun silkinmesi ve kendisine gelmesi gerektiğini söylüyor. Diaspora Çerkeslerine ilişkin olarak bana gönderdiği yazısında şunları söylüyor:
MASALLAR’DAN UYANMALI
GERÇEKLERLE BULUŞMALI!_____________________
Halit KAKINÇ
Kimi zaman gerçek bir dost, gerçekleri o gerçeklerin öznelerinden-portörlerinden daha iyi görür. Daha acı söyler. Çünkü, yalındır. Soyut değil, somuttur. Sübjektif değil objektiftir. Romantik değil, realisttir. Özele takılıp kalmaz, geneli hedefler. Dairenin içindekiler daire ile birlikte dönerken, o dışarıdan dairenin döndüğünü ve nasıl döndüğünü görür.
Bu yazı, böyle bir yazıdır. Kafkasya kökenli belirli bir şahıs ya da grubu hedeflememektedir. Hitap, sadece Çerkesya’da yaşamakta olanla ve Türkiye’yi ikinci vatan olarak belleyenlere değil, dünyanın her neresinde olurlarsa olsunlar, DİYASPORA’nın da tümünedir.
Dostlarım.
Önce dil ile başlayalım. Yaşanılan şu veya bu ülkede yakın tarihte can sıkıcı bir takım olaylar cereyan etmiş olabilir. Dem, artık başka bir demdir. Kültüre sahip çıkmanın, yok olmaya doğru giden zengin bir birikimi yeniden varetmenin zamanıdır. Önce şarkılar, daha sonra masallar, destanlar kayboldu diye sızlanmakla bir yere varılmaz. Dil, kültürün temel öğesidir. Adıgece ve Abhazca’yı seçmeli dil diye koymakla, TV kanallarında Adıgece bir yayın hakkı almakla da iş bitmez.
Gelenek, dil ile - dil sayesinde yaşar. Özellikle, kırsaldan kentlere göçlerde ortaya çıkan kimlik değiştirme ve giderek yozlaşarak kimlikleri hepten yitirme sürecinin önüne geçilebilmesi, ancak dilin muhafazası ile mümkündür. Dil, kültürün temel öğesidir.
Çerkes kökenli aileler, çocuklarını seçmeli dil için teşvik etmeli… Bu müfredatın oluşturulabilmesi için gerekirse Çerkes cumhuriyetleri ile eğitim alanında işbirlikleri yapılmalıdır.
150 yıl öncesindeki tarihsel bazı biçimlere takılıp kalmak da, çağın gereklerine uymaz. Artık beylik- orta cinslik- kölelik gibi şeyler ortadan kalkmıştır. Bir potada erimiştir. Armalar, ünvanlar – cemaat içi bölünmeler, sadece zarar verir.
Kabilecilik, içten bölünme demektir. Zamanında o günün koşulları içerisinde yaşanan yaşanmıştır. Daha önce, iki yüzyıl önce, toplum Şapsığ, Abzah, Vıbıh, Bjeduğ, Kabardey gibi gruplara bölünmüştü. Şu topluluk daha çok savaştı… Diğerleri, önce karşı tarafla uzlaşmayı denedi, felaketi daha sonra yaşadı gibi tartışmalarla hiçbir yere varılmaz. O eski deyimle söylemek gerekirse, - artık gün bu gündür, istenilse de istenilmese de gün bu gün’dür!
Soçi Olimpiyatları, soykırım’ın dünya ölçeğinde dile getirilmesi için bir vesile olmuştur. Bu ses, elbette demokratik yöntemlerle daha yüksek şekilde dillendirilmelidir. Giderek artan bir tempoda destek verilmeli, protestocular 300-500 kişi ile sınırlı kalmamalıdır.
Bir çok Çerkes kökenli başarılı politikacı ve işadamı tanıdım. Birinci grubun sanki utanırcasına Çerkesliklerinden söz etmemeye çalıştıklarını… İkinci grubun ise eski vatana karşı tamamen duyarsız ve ilgisiz kaldıklarını müşahede ettim.
Bütün dünya; katı kural ve kalıplarla sınırlanmış ulus devlet aşamasından kültürel zenginliklere değer veren yumuşak bir ebrû devlet aşamasına geçiş içerisindedir. Türkiye’de de hâl böyledir. Çerkes kökenli politikacılar da üzerlerindeki ölü toprağını silkelemelidirler.
İşadamları için, II. Dünya Savaşı’ndan sonra Yahudi kökenli işadamlarının İsrail’e yaptıkları yatırımlar örnek olmalıdır. Bir Maykop’ta işyeri açmak… Bir Sohum’da turistik tesisler kurmak… Ya da diğer yerleşim birimlerinde ortaklıklar oluşturmak hiç de zor değildir. Yeter ki niyetleri olsun…
Söylenecek daha çok söz var. Ben, Çerkes dernekleri ve bu konuda görüş serdeden Çerkes kökenli görüş sahipleri ile noktalayacağım yazıyı. Eskiden hoş bir espri duymuştum: “Çerkesler’de, hiç er yoktur. Çünkü hepsi komutandır!”
Dostlar… Herkesin komutanlığa özendiği bir harekâtta, mücadelenin kaybedilmesi kaçınılmazdır. Sağ görüşlü, sol tandanslı olabilirsiniz. Şu veya bu aileden gelebilirsiniz. Her koşulda bu tür saplantıları terk etmek zorundasınız. Tek ses, tek yürek, tek beyin olmak zorundasınız. Çünkü gerçek şudur ki, durmadan birbirinizi eleştirerek hiçbir yere varamazsınız.
Haaa, bütün bunlar olmazsa ne olur.
Gayet basit, şu olur: 100-150 yıl sonra bu kültür tamamen ortadan kalkar. Kala kala Çerkes Tavuğu, Kafkas Dans Ekipleri… Bir de “Çerkes kızları güzel, erkekleri de yakışıklı olur” söylemi kalır geriye.
Bağışlayın, yazının en başında vurgulamıştım: Dost, acı söyler!
