adigehaber - Prof.Bırsır Batırbıy ile Söyleşi

Prof.Bırsır Batırbıy ile Söyleşi

8 Temmuz 2011

2 Ağustos 2009 günü akşamı Bandırma Yenisığırcı/Kabardey köyüne konuk olarak gelen Adıgey’in "Nef" Şarkı ve Dans Topluluğu köyü ve çevre halkını onurlandırmıştı. Köy ve çevre halkı konuklarla bir araya geldi, söyleşiler yapıldı ve özlemler giderildi. Gençler gecenin ilerleyen saatlerine değin dans ettiler ve eğlendiler. Çoğu kadın, köy ve çevre halkı da dansları izledi.

Bu arada dilbilimleri uzmanı BIRSIR Batrıbıy, Adıge maq gazetesi yönetmeni DERBE Timur, Şapsığ aydını ve Şapsugiya gazetesi muhabiri NIBE Anzor,pşınave KALEKUTEKO İnver, TEŞŞ'U Svetlana ve daha birçok sanatçı ile tanıştım. NIBE Anzor'u daha önceleri de görmüşlüğüm vardı. Bütün bunlar üzerine yayınlanmış hayli çeviri ve yazımız bulunuyor.

Hacıosman/Lek'uaşe köyü ve bir Vıbıh aile

BIRSIR Batırbıy ile uzun bir söyleşide bulundum. Ayrıca onu, 3 Ağustos Pazartesi günü Manyas'ın Hacıosman/Lek'uaşe köyünde Vıbıh dilini yaşamış ve anlamakta olan bir aile, Ç'IV Özcan Komaç ve eşi ŞHAPTLI Sevinç Komaç ile görüştürdüm. Görüşmenin içeriğini saygıdeğer biliminsanımız, kuşkusuz benden çok daha iyi değerlendirecek bir konumdadır. Bu bakımdan konuyu değerlendirmeyi Bırsır’a bırakıyorum,en başta ben Vıbıh dilini bilen biri değilim. Başka konularda Sayın Bırsır Batırbıy'a özetle şu soruları sordum ve şöylesine yanıtlar aldım:

Dönüş konusu

- Bizde güncel bir konu, bu nedenle soruyorum. Adıge yönetimi dönüş için ne düşünüyor ve ne gibi olanaklar sağlıyor?
- 2009 yılı için diasporadan/dış ülkelerden talepte bulunacak olan
1 500 Adıge/Çerkes’e oturma izni verilecek (1). Oturma izni alan kişi ev ve toprak alabilir, iş kurabilir.Rusya yurttaşı olmak için ise 5 yıl beklemek gerekiyor.
- Yurttaş olmayanın devletten değil, sadece kişilerden ev ve toprak satın alabildiği söyleniyor, doğu mu?
- Sorun değil, o kadar çok toprak var ki, kimsenin bir kuşkusu olmasın, işlemek isteyen herkese işleyebileceği kadar toprak verilir. Parasız verilme durumları da var,ucuz ve bedeli uzun vadede ödenmek üzere verilecek topraklar da var. Köylerimiz boşalmış,kentlere akmış durumda,köylerde çok sayıda boş ve terk edilmiş ev var,bu tür evleri çok düşük fiyatlarla satın alma olanağı var, o kadar çok toprak var ki… Yeter ki işleyecek çıksın tek, gerisi kolay.
- Asayiş sorunu iyi değildi,şimdi bir düzelme var mı?
- Rusya Federasyonu tümünde olduğu gibi, onun bir parçası olan Adıgey’de de sorunlar var. Geneli düzelmeden özelin düzelmesi zor. Dönüş işindeki ana engelin bundan –asayişin bozuk olmasından- kaynaklandığını anlıyorum. Sabırlı olmak gerekir. Zamanla birçok şey düzelecek, dönenler de çoğalacaktır, aceleci olmamalıyız. Zaten Rusya'nın ve bizim çok büyük bir nüfus sorunumuz var.

Nüfus sorunu

- Ne gibi bir sorunmuş bu?
- Şöyle diyeyim, gerek Rusya'da ve gerekse Adıgey'de, şimdilerde ölen insan sayısı doğan insan sayısından fazla. Bu nedenle Rusya nüfusu yılda bir milyon dolayında azalıyor, Adıgey nüfusu da -daha az oranda da olsa- azalıyor.
- Bu azalmanın nedenleri neler olabilir?
- Doğumlar az. Ruslar ve bazı küçük halklar arasında alkolizm yaygın. Bir de İkinci Dünya Savaşı'nda büyük bir nüfus kaybına uğradık. O zamanlar askere alınan ve ölen kişilerin yarattığı boşluk, günümüze yansıyor. Bu nedenle torun doğumu azlığı yaşanıyor.
- 1926-1939 yılları arasında da Adıgey Adıge nüfusu çok az artmıştı. Bunun nedenini bilmiyoruz, Stalinizm’in bir ürünü olabilir mi?
- Payı olmalı. Kulak/zengin köylü denilerek çok sayıda insan suçlanıp Adıgey'den sürülmüştü.
- Maykop'ta ve Adıgey'de Adıge nüfusu ne durumda?
- Maykop'un 150 bin nüfusunun 20 bini Adıge. Adıgey'de ise 100 binin üstünde bir Adıge nüfusu var (2).

Televizyon ve Adıgece’nin durumu

- Televizyon yayını günde 10 dakikaya düşürüldü, çoğaltılamaz mı?
- Moskova o kadarına izin veriyor. Tabii para olursa, kesintisiz özel Adıge TV yayını yapılabilir.
- Adıgece eğitim ne durumda?
- Şöyle, 1 ve 2. sınıflarda, tek Rusça dersi dışındaki bütün dersler Adıgece. 3. sınıf ve sonrasında tam tersi bir durum var, tek Adıgece dersi (3) dışındaki bütün dersler Rusça. Tek Adıgece dersi saatinde, o ders çeşitli adlar altında okutulabilir. Okutulan kitaplar arasında "Adıge Geleneği" (Adıge Xabze) kitabı da var. Bu kitapları bakanlığım sırasında, 2007'de ben yazdırdım ve tek tek elden geçirdim. Kitap basımı ve telif ücreti paraları o zamanki Devlet Başkanı Ş'EVMEN Hazret'in cebinden ödendi. Şimdi bu kitaplar birinci sınıftan başlanarak bütün sınıflarda hala okutuluyor (4).

Adıgelerin kökeni sorunu ve soydaş topluluklar

- Mıvt'elerin (Meotlar) ve Hattilerin Adıgelerle bir bağlantıları var mıdır?
-Buluntular Adıgelerin etnik kökenini Mıvt'elere götürüyor. Mıvt'elerin konuşmuş olduğu dil,açıklığa kavuşturulmuş değil. Örneğin "Maykop Taşı" üzerinde bir işaret/yazı var, bu yazı için kimileri Adıgece, kimileri de Abhazca’dır diyor. Bu, sadece bir yorum, kesin bir şey değil, her tarafa çekilebilir.
- Hattilere gelince, onlara ait arkeolojik buluntularla Kafkasya'dakiler arasında benzerlikler var, ortak motiflere rastlanıyor. Bu da bir ilişki bulunduğunu gösteriyor. Hatti dili ile Adıge, Abhaz ve Vıbıh dilleri arasında ilişki kurmaya çalışmış yabancı biliminsanları var. Biz, şimdilik o insanların yaptıkları çalışmalar üzerinden değerlendirmelerde bulunmakla yetiniyoruz.
- Adıgelerin kökeninin nereye dayandığını tam olarak biliyor muyuz?
- Bilemiyoruz. Etnik oluşumumuzda yer almış birçok öğe var. Çalışmalar sürüyor. Mutlaka bir sonuca varılacaktır.
- Vıbıhca'nın (Убыхыбзэ) Adıgece ile Abhazca arasındaki konumu nedir?
- Vıbıhca bu iki dil arasında,ama Adıgece'ye daha yakın olan bir dil.
Bırsır Batırbıy burada Adıgece ve Vıbıhca birer cümle kurarak benzerliğe/paralelliğe dikkat çekiyor. Adıgece "thak'ume" (kulak) sözcüğünün Vıbıhca'da "lak'ume" olduğu gibi kulağa ilginç gelen birkaç örnek sözcük de sıraladıktan sonra şöyle diyor:
Vıbıhlar daha Kafkasya'da iken Adıgeleşmiş/Şapsığlaşmış olan bir topluluktur.

Cigetler kimdir, Karadeniz kıyı topluluklarının sonu ne oldu?

- Peki Cigetler kimdir?
- Cigetler/Sadzlar Abaza iken, Adıgeleşmiş/Şapsığlaşmış olan bir topluluktur.Cigetlerin tamamının, 1864'te Türkiye'ye sürüldüklerini ve diğer Adıgelere karışmış olduklarını biliyorum. Esasen bunlar ve Abazalar Adıge nüfusunu asıl çoğaltanlardır. Örneğin Abzahların belki de yarısı Adıgeleşmiş Abaza'dır.
- Vıbıhlar ve Vıbıh direnişi konusunda ne gibi bilgiler var?
- Vıbıhların Abaza va Abhazlardan insan çaldıkları ve sattıkları, Adıgelerden çekindikleri, çok sert kişiler oldukları ve büyük bir direnişte bulundukları Rus kaynaklarında yazılıyor.Vıbıhlar Meclis'e (5) ve direniş düşüncesine önderlik eden kişiler yetiştirmişlerdir. İçlerinden birçok diplomat yetişmiştir. Adıge,Vıbıh ve Cigetlerden binler değil, yüz binlerce insan Karadeniz kıyılarında savaş ve yurdu terk ediş sırasında telef oldu/öldü. Rus kaynakları rakamları küçültüyorlar. Belgeler Karadeniz kıyılarının karınca gibi insan kaynadığını, tepelere değin yamaçlarda işlenmemiş tek bir karış yer bile bulunmadığını belirtiyor. Bu insanlara ne oldu?Bütün bu insanlar vahşi istila sonucu telef oldular. 500 binden çok insanın öldüğü hesaplanıyor.

Abhaz ve Adıgelerin şimdiki durumları

- Abhazya'nın ve Abhazların şimdiki durumu nedir?
- İyi değil. Bir oğlum Abhaz safında savaşa katıldı. Sayıları çok az. Adıgelerden daha fazla asimilasyona uğramış durumdalar. Diasporadan onlara Abhaz nüfus takviyesi/aktarımı gerekiyor. Şimdiden,Abhazya’da her taraf Rus doldu. Çocuklar Abhazya’da Rusça konuşmaya başlamışlar deniyor.
- Peki sizdeki çocukların Adıgece konuşmaları ne durumda?
- Köydeki çocuklar Adıgece konuşuyorlar, kentlerde ise sıkıntı yaşanıyor, Rusça bastırıyor. Okullarda Adıgece dersine Adıge kökenli öğrencilerin hemen hepsi alınıyor, Rus kökenli öğrencilerden ise, isteyenler Adıgece okuyorlar. Adıge ya da Rus kent ve köy okullarının tümünde mutlaka Adıgece dersi var. Ancak öğretmen yetersizliği de yaşanıyor.

Şapsığların durumu

- Krasnodar Kray'da durum nedir?
- Doğuda, Uspensk rayonundaki Şhaşefıj köylerindeki durum bizdeki gibi ama Şapsığ'da durum iyi değil. Kendilerine öğretmenler gönderdik, haftada 1 ya da 2 ders saati Adıgece okuyabiliyorlar, diğer ders saatleri ise Rusça (6).

Yol yapımı ve Ş’açe Olimpiyadı

- Krasnodar'dan başlayıp Maykop üzerinden geçip Karadeniz kıyısında Ş'açe yakınındaki Tığemıps/Dagomıs beldesine uzanacak olan karayolu yapımı projesi ne durumda?
- Çalışmalar durmuş durumda. Adıgey'in Maykop rayonundaki ve Ş'açe'deki ormanlar UNESCO tarafından koruma (Kavkazski zapovednik) kapsamına alındı. Yol geçirildiğinde koruma altındaki hayvanların çiğnenmesi/ölmesi durumu olabilir denilerek, çalışmalar durduruldu.
- Ruslarla aranız nasıl?
- Gerçek Rus’un bizimle bir sorunu yok ama bazı karıştırıcılar var, aslında bunlar Rus da değil.
- 2014 Ş’açe Kış Olimpiyatları için ne düşünüyorsunuz?
- Putin, Ş’açe tarihinden söz ederken, sözgelişi Greklerden söz etti, ama yörenin Adıge/Vıbıh halkını es geçti. Ya Putin’e yanlış bilgi verildi ya da Güney Kore’den gelen jenosit/soykırım toprağında Olimpiyat olmaz itirazı Rusları kaygılandırmış olmalı. Adıgeler Ş’açe’nin Adıge etnik kimliğinin vurgulanması konusunda ısrarcılar.
- Verdiğiniz bilgiler için teşekkür ederim.

Dipnotlar:
(1)- 2009’da Rusya Federasyonu yönetimi tarafından Adıgey’e oturma izni vermesi için Adıge kökenli 1 500 kişilik bir kontenjan tanınmıştı.Ancak beklenen ilgi olmadı,ardından sayı düşürüldü.-hcy
(2)-Batırbıy,daha eski bir sayıma dayalı bilgi veriyor olmalı.2010 nüfus sayımına göre Maykop nüfusu 154 740’tır.2002 nüfus sayımına göre Adıgey'in Adıge nüfusu 108 115,Maykop nüfusunun 26 130'u ya da yüzde 16,7'si Adıge (Çerkes) idi.Şimdilerde Adıge oranı ve sayısı biraz yükselmiş olmalı.-hcy
(3)- Adıgece haftada 2 ders saati ile sınırlıdır,Adıgece Rus-Adıge karması sınıflarda dersi Rusça anlatmak biçiminde Adıgey okullarında okutulabiliyor.Bu da Adıgece dersinin önemli bir işlevinin kalmadığını belli ediyor.-hcy
(4)-Adıge Xabz (Adıge Geleneği) dersi,daha önceleri Adıgece dersi kapsamında okutuluyordu.Adıgece dersinin 3-11 sınıflarda haftada 2 saate düşürülmüş,azaltılmış olması nedeniyle "Adıge Xabz" kitabı artık okutulmuyor.-hcy
(5)-Meclis 13 Haziran 1861’de açılmıştı.Bu tarih yeni takvime göre 24 Haziran'dır.-hcy
(6)- Şapsığ’da Adıgece dersi 1990’larda 14 okulda ve haftada 5-6 ders saati biçiminde okutulurken,şimdilerde Adıgece dersi okutulan okul sayısı 3 'e düşmüş bulunuyor.Bu okullar Aguy-Şapsığ,Şeh’ek’eyışho (Bolşoy Kiçmay) ve Hacıko köylerinde bulunuyor.Bu okullarda da Adıgece,normal ders programı dışında, ayrı bir seçimlik ders olarak haftada 1 ya da 2 ders saati okutuluyor.-hcy