Bazı Arkadaşlara Eleştiri ve Önerilerim
Зы ныбджэгъу купым ехьыл1эгъэ си критик ик1и къас1о сш1ойгъохэр
Hapi Cevdet Yıldız
28.11.2011
Cherkessia. net sitesinde “Adıgey'deki Kürtler halk meclisleri oluşturdular” başlıklı bir alıntı haber yazısı hayli sayıda yorum aldı. Yorumculardan biri de benim (1) .
Черкесие.нет Интернет ситэм къихьэгъэ «Адыгэим ис куртмэ лъэпкъ хасэ зэрагъэфагъ» зыц1эу тхыгъэм къытегушы1агъэр мак1эп. Сэри ащ тегущы1агъэхэм сяхэт (1).
Yorumumda, yorumlarda bulunan bazı arkadaşların incitici (daha doğrusu ırkçı ve utandırıcı) bir üslupla yorum yaptıklarını, bilerek ya da bilmeyerek Kürt aleyhtarı (daha doğrusu düşmanı) politik, onursal ve psikolojik saldırılarda bulunduklarını, bunun doğru ve demokratik bir tutum olamayacağını vurgulamak istemiştim. Şimdi konuya, Adıgeyli Kürtlerin ve Adıgelerin durumuna, ayrıca Adige Metin imzalı bir yoruma da değinmek istiyorum.
Сэ, къэтхагъэхэр гугъэузэу (лэпкъ зэхэдз аш1эу,уагъэук1ытэнэу) зэрэтхэрэхэр, яш1эу е ямыш1эу куртмэ апэщытэу (нахь тэрэзэу къас1омэ япыйхэу) политик, почетный ик1и психологик лъэныкъохэмк1э зэрябэнырэхэр, зэрэтхэрэхэр къыхэзгъэщыгъ, мыр тэрэзэу ик1и демократик зек1уак1эу зэрэщымытыр къзгъэлъагъо сш1ойгъуагъ. Джы мы 1офыгъомрэ Адыгэим ис куртхэм ик1и адыгэхэм ящытшк1э, ащ фэшъхьафэу Адыгэ Метин къитхыгъэ зы тхыгъэми сыкъытегущы1э сш1оигу.
Bir halkı, Kürtleri ya da herhangi bir halkı, ırkı, dil ve din grubunu hedef alan her türlü yazı ve yorumu son derece çirkin ve kabul edilemez bulduğumu baştan belirtmeliyim. Böylesine tavırlar, kaba, ilkel, hastalıklı ve faşizanсa bir ruhu ve görüşü yansıtma dışında, demokrat olan bir Adıge’ye de yakışmayan tavırlardır.
Зы лъэпкъыр, куртхэр е нэмык1 зы лъэпкъгорэр ышъо, ылъы, ыбзэ,ыдин епхыгъэу бгъэпыутыныр, пыеу плъэгъуныр 1эедэд, хьайнэпагъ, мыр зэрэтымыдэщтыр ыпэрапш1эу къэс1он. Мощтэ узэк1оныр ек1урэп, пэсэрэ ц1ыф 1элмэ (примитивмэ), шъхьамк1э сымаджэмэ, армырмэ фашистмэ ягупщысак1эу щыт, зы адыгэ демократым еупэсынэу щытэп.
Durumu, ülkedeki ve dünyadaki gelişmeleri bilmeyen, yani bilinç ve kavrama düzeyi düşük bazı kişiler gelişigüzel konuşmalar yapabilirler, yazılar da yazabilirler. Onları kimse önemsemez. Verdikleri zararlar bir yana, bu tür yazılar sahiplerini bağlar. Bazı gençlerimizin ideolojik anlamda sakat yazılar yazmaları ise, hem üzücü ve hem de asla kabul edilemeyecek bir durumdur. Bütün bunlar, Çerkesler olarak, bir ulus olarak bilgisiz, ilkel ve işbirlikçi (faşist) bir toplum olduğumuz gibi algılanmamıza yol açar. Bu tür davranışlarla mücadele etmemiz gerekiyor. Temiz toplum, temiz önderler ve görüşler etrafında oluşturulabilir. Kahvehane ağzı, faşist söylemler bir aydın üslubu olamaz. Gençlerimize hiç yakışmaz. Bu tür bir üslup, uluslar arası toplum ve kamuoyu önünde, çok temiz ve adil bir tarihsel geçmişi olan Adıge-Çerkesleri yaralar, bugünkü demokratik taleplerimize zarar verir, aydınlarımızın değersiz ve ilkel kişiler oldukları biçiminde yanlış algılamalara da yol açar. Hiçbir Adıge'nin buna hakkı olmamalı. Yoksa adaleti arayan çabalarımız, daha işin başında batağa saplanır. Üstelik, bazılarınca ‘işbirlikçi’ olmakla suçlanmakta olan bir toplumuz. Geçmişte, haksız olarak, Osmanlı, İngiliz, daha sonraları totaliter yönetimlerin işbirlikçileri olmakla suçlanmışız. Bu tür suçlamalardan henüz tam kurtulabilmiş değiliz. Bu çirkin görüntüleri üzerimizden atmak için çok dikkatli davranmamız gerekiyor.
Хэгъэгум ыхъуахьырэхэр ик1и дунаем техъуахьырэхэр зимыш1эрэ, гулъытэ куу ик1и хэш1ык1 ин зимы1э нэбгэхэм шъхьпэе гущы1эхэр я1ошъу ик1и ятхышъух. Ахэмэ пк1э аратырэп. Ахэмэ къытатырэ зэрархэр щыдгъэзыен, а тхыгъэхэр зитхыгъэхэм къафэдгъэнэжьын т1он. Зы куп тиныбжьык1эмэ идеологик сэкъатныгъэ зыхэлъ тхыгъэхэр атхы, мыр гумэк1ыгъ ик1и къаблэ тфэш1ынэу щытэп. Мыщ фэдэ тхыгъэхэм пк1э яттымэ, кытэшъухъуагъохэу, адыгэхэр ш1эныгъэ зыхэмылъ ц1ыф 1элхэу, лъэпкъ бзэджэ к1ыгъоу (фашистхэу) зэра1орэм дедгъэщтагъэу тыхъущт. Мыщ фэдэ зек1уак1эхэм тапэщытын, тябэнын фай. Лъэпкъ къабзэр, ц1ыф къабзэ пэрытхэм, ш1эныгъэ зыхэлъ плъак1эхэм ак1ыгъоу бгъэпсын плъэк1ыщт. Шъхьарфак1о гущы1эхэр адыгэ еджагъэм, интеллигентым къи1ощтэп. Мыр ти ныбжьык1эмэ ятпэсынэу тыфаеп. Мыщ фэдэ шъхьарфак1о, фашизан гущы1ак1эхэм, лъэпкъ къэбзэ дэдэу тарихъым къитхырэ адыгэ- чэркэсхэр къиу1эщт, тидемократик бэнэныгъэми зэрар къыритыщт, дунаем ик1и ц1ыфхэм апашъхьэк1э адыгэ еджагъэхэр ц1ыф пыутыхэу, ц1ыф 1элхэу (шъхьэ аш1омытэу) къигъэлъэгъощт. Зы адыгэ закъоми мы лъэныкъомк1э фитныгъэ еттын тлъэк1ынэп. Ащтэ тымыш1ымэ, зэфэныгъэм фак1орэ тылъэубэкъухэр, иежьап1эм пшъынжъы ут1эм къыхэнагъэу тлъэгъущт. Тэ бзэджэ к1ыгъоу (сотрудникэу) тызилъытэхэр щы1эх, ахэм джыри таш1ок1ын тлъэк1ыгъэп. Пхэнджэу тыркум, инджылызым, ахэм анэужь тоталитэр пчэ1умэ тафэ1орыш1агъэу къа1о. Мы къыттаупц1агъэ ш1ойхэм тахэк1ыжьыгъэ дэдэу тыщытэп. Мы 1эе- ш1ойхэр зытеддзыным фэш1к1э бо тызфэсакъэу тызэк1он фай.
Bizimkiler ise, çam üzerine çam deviriyorlar...
Тэтыехэр чъыгыхэр зэтырак1эхэу мак1ох...
Hastalıklardan arınıp genel gelişime ayak uydurmamız, tempo tutturmamız gerekiyor. Atalarımız bunu yapamamışlardı ve yaklaşan, ayan beyan gelmekte olan felâketi, kısır çekişmeler içine saplanıp algılayamamış, felâkete, Cehennem ateşine koşmuş, içine dalmışlardı. Biz de aynı hatayı tekrar etmemeliyiz; tarih tekerrür etmemeli.
Узыхэр зыпыддзыжьэу, зытыукъобзэу дунаер здак1орэм тык1он, ащ итемп тетыубытэн фай. Тятэжъымэ мыр афагъэсэк1эгъагъэп, къэблэгъэгъэ, нафэ дэдэу къэлъэгъогъэ тхьамык1агъор афэлъэгъугъагъэп, зэщхы-зэрэхьым хэтхэу тхьамык1агъом, джэхьынэм маш1ом хэлъэдэгъагъэх. Тэри ащтэу тымыш1ын фай; тарихъ хэукъоныгъэр тымыгъэк1эрэк1эжьын фай.
Irkçı ve faşist bir ideolojinin uluslar arası demokratik platformda hiç bir destekçisi bulunamaz, pisliklerden biri sayılır ve atılır. Bunu da bilmeliyiz.
Расист (лъэпкъ зэхэдз) ик1и фашист гупщысак1эхэм лъэпкъмэ азфэгу ит демократик платформэмк1э дэ1эпы1эгъу афэгъотыщтэп, ащ фэдэхэр ш1оеу алъыти ч1адзых. Мыри къыдгуры1он фай.
***
Adıgey'de Kürtler çoğalıyor mu?
Адыгэ хэкум ис куртхэр мэбагъоха?
Dönelim Adıgey’deki Kürtler konusuna. Duyumları, dedikoduları bir yana atalım. Örneğin, bir Kürt ailesinde ‘10 çocuk bulunuyor’, Kürt nüfusu yirmi yılda iki kat arttı, bu gidişle Adıgey sonunda Kürtleşecek, orada da bir 'Kürdistan kurulacak' gibisine saçma ve ırkçı görüşlerle karşılaşıyoruz. Birçok bilinçsiz kişi de, genel atmosfere kapılarak bu türden bir ırkçılığın ve faşizmin ağına düşüyor. Bunu, sırf söz konusu haberin genç yorumcuları için söylemiyorum. Sanırım onlar işin pek bilincinde değiller, ancak, en başta ve açıkça onları da uyarmak isterim.
Адыгэим ис куртмэ зыкъафэдгъэзэжьын. Зэхэтхыгъэхэр, куртхэр къэзыубырэ гущы1эхэр зэ щыдгъэзыен. Гущы1эм пае, зы курт унагъом 'к1эли 10 ис', курт ц1ыф пчъагъэр илъэс т1ок1ым фэдит1оу хъугъэ, мощтэ к1омэ ыужьыпкъэ дэдэм Адыгэир ‘курт хэгъэгоу’ хъущт, а ч1ып1эм зы 'Куртистан' щагъэпсыщт зыфэп1ощт шъхьэ ихыгъэ гущы1эхэр, фашист гупщысак1эхэр зэрахьэу зэхэтэхэхы. Политик хэш1ык1 куу зимы1э ц1ыфхэри мы расист, фашист бэджыхъым, хъым, хъытыум ефэх. Мыр, тызтегущы1эрэ хъыбарым къыфэтхэгъэ ныбжьык1эхэм апае закъок1э къас1орэп. Ахэм 1офыр зытетыр икъунэу амыш1эрэк1э сенэгуе, ау апэдэдэ ахэри сэумысых.
Çocuk sayısına dönersek, Samsun’un Çarşamba ilçesi köylerinde 10 çocuğu olan Çerkes ailesi sayısı hiç de az değil, akraba evliliği, amca, dayı, hala ve teyze kızı ile evlilik de yaygın, berbat bir durum. Bunların içinde Çerkes sorunlarına gönül vermiş, bir Çerkes ile evlenmek için çaba harcayan kaç kişi bulursunuz?.. Demek ki, Çerkesler içinde de, hâlâ çoğalanlar var. Sivas köylerinde 10 çocuğu olmayan Türk aile ayıplanır. Bundan 60 ya da 80 yıl önce Çerkesler de öyleydiler, örneğin Düzce gibi, nisbeten gelişmiş bir yerde bile, bir köylü Çerkes ailesinde 8-10 çocukla karşılaşılabilirdi. Köyümüzden bir rahmetli nine 19 çocuk doğurmuştu, öyle anlatılır. Rahmetliyi tanırdım. Normal bir şeydi bu, ayıplanmazdı. Örneğin rahmetli annem birçok doğum yaptı, önce 7 kardeştik, üç ablam daha bebekken ölmüş, geride 4 kaldık. Komşu Çerkes ailelerinin çoğu da öyleydi. Komşu Türk köylerinde de durum farksızdı. Yani çoğalma ırka dayalı, Kürtlere özgü bir şey değil; toprağa bağlılık, geleneksel, kapalı köy toplumu olma ve çocuğun işgücünden yararlanma gibi birçok değişik etmen söz konusu idi. Eskiden çocuk ölümleri çoktu, açığı kapatma kaygıları da vardı. Çok çocuklu aile güçlü aile sayılırdı.
К1элэ пчъагъэм къыфэдгъэзэжьмэ, Самсуным и Чаршамбэ район ыкъуаджэхэм к1эли 10 зис адыгэ унэгъуабэ щы1, хьэйнэпэ дэд т1оми унэкъощ, янэщ- ятэщ пшъашъэхэри къащэ. Мыхэмэ адыгагъэм пылъэу, зы адыгэ къищэн е дэк1он фай п1онэу нэбгэ тхьапщ ахэбгъотэжьшъун?..Къас1о сш1ойгъор, джы дэдэми багъорэхэр адыгэхэми ахэтых. Сивас тырку къуаджэхэмк1э к1эли 10 зымы1э унагъом мыр хьайнэпагъэу фалъэгъу. Илъэс 60 е илъэс 80 ыпэ Тыркуе адыгэхэри ащтэу щитыгъэх, Дузджэ фэдэу зиубгъугъэ, ипэ лъык1отэгъэ зы ч1ып1эмк1э, зы адыгэ унагъом к1элий- к1элипш1 ибгъотэщтыгъ. Ти къуаджэ щыщэу зы нэнэжъ горэм к1элэ 19 къыфэхъугъэу къа1отэжьы, а ныор сэри сэш1эжьы. Джы щымы1эжь сянэ тхьамык1э к1элэ аджи къыфэхъугъ, ыпэм зэщиблэу тыхъущтыгъ, сшыпхъунахьыжъищ сабыйхэу л1агъэх, пл1эу тыкъэнэжьыгъ. Гъунэгъу адыгэ унагъохэри тэщ фэдагъэх. Гъунэгъу тырку къуаджэхэри ащтэу щытыгъэх. Зыфас1орэр курт закъохэмэ яппхынэу зы 1офыгъоп убэгъоныр; ч1ыгум ует1эным, къуаджэ экономикэм уепхыгъэу ущы1эыным, к1элэ сабыйхэм 1оф ябгъэш1эн фэдэ 1офыгъохэм къахэк1ы убэгъоныр. Ыпэм к1элэц1ык1ухэр непэрэм нахьыбэу л1эщтыгъэх, ащ къыхэк1эуи багъохэщтыгъэх. К1элабэ зи1э унагъохэр к1ок1эшхо зи1э унагъоу алъытэщтыгъ.
***
Kent ortamında ya da kentselleşmiş bir ortamda ( köy- kent ortamında) çocuk, artık maddi getirisi olan değil, tam aksine aileye yük olan bir şey. Böyle bir ortamda koşullar, çok çocukluluğu özendirici olmaktan çıkarıyor.
Къалэхэм адэс унагъохэм к1элабэ афэ1эгъыжьшъурэп, къуаджэм фэмыдэу къалэмк1э к1алэм унагъом ахъшэ къырихьыл1эшъурэп, унагъом ытамэ хьылъэ къытырелъхьэ нахь. Мыщ къыхэк1эу унагъохэр к1элабэм фэежьхэп.
Kürtlerin bir çoğu henüz o aşamaya gelmedi, çoğu köylü, kapalı toplum ve aşiret bağları içinde. Çocuğun gücünden yararlanıldığı ve daha geri bir ortamda yaşandığı için köylü Kürt ailesi çok çocuklu. Buna karşın kentli ve modern Kürt aileleri, şimdilerde bir ya da iki çocuklu.
Куртхэр нахьыбэмк1э къэлэ щы1ак1эм техьагъэхэу щытыхэп, анахьыбэр къуаджэхэмэ адэс, лъэпкъ ц1ык1ухэм (племиехэм) япхыгъэх. К1алэхэм 1оф рагъаш1э ик1и нахь уж къинэгъэ зы ц1ыф щы1ак1э зэрэхэтхэм къыхэк1эу зы курт унагъом к1элабэ къехъо. Ау къалэм десэу еджэгъэ курт унагъомэ е зы, е т1у нахьыбэ к1алэ арысэп.
Bu bakımdan ‘Kürtler çoğalıyor, sonunda Adıgey de Kürtleşecek’ gibisine söylemleri ve kaygıları haksız, kin ve nefret kokan zararlı söylemler olarak karşılıyorum. Önce şunu belirtelim: Kimsenin annesi ile babasını seçme, eşlerin arasına girme hakkı olamaz. Çocuk sayısı da ailenin, ana babanın seçimine kalmış olan bir şeydir.
Мыщ фэш1к1э 'куртхэр мэбагъох, ыужьыпкъэм Адыгэир куртэу хъужьыщт' зи1охэри тэлъэгъу, мыхэр гущы1э емык1ухэу сэлъытэ. Апэрапш1эу мыр къэт1он: Ятэ янэ хырихышъунэу зы нэбги щы1эп, арит1умэ азфэгу ыхьэнэу зыми фитныгъэ ы1эп. К1элэ пчъагъэр зигъэнэфэщтри нымрэ тымрэ ары.
İsteyen istediği kadar çocuk yapabilir. Buna karışamayız ve bunu böyle bilmeliyiz.
Фаем зыфае фэдиз к1алэ ыгъотынкэ фитныгъэ и1. Мыщ тыхэгущы1энэу фитныгъэ ти1эп, мыри зэдгъэш1эн фай.
***
Adıgey’deki Kürtlerin konumu
Адыгэим ис куртмэ ящытык1э
Adıgey’deki Kürtler göçmen değil, sığınmacı, mülteci, yani politik bir nüfustur, eski Sovyet yurttaşlarıdır. Adıgey, başka ülkelerden ya da illerden toplu göçmen kabul etmiyor, Moskova Adıgey'e öyle bir yetkiyi vermiş değil. Moskova, Adıgey’e bireysel nitelikte, yıllara göre değişmek üzere, belirli sayıda kişiyle sınırlı oturma izni vermesine yetki tanıyor. Ancak Moskova çıkışlı Rus politik yerleştirmeleri vardı, şimdi kalmış mıdır, bilemiyorum. Kürtler Moskova’nın politik yerleştirme programı dışında olan insanlar. Bu son yıllarda Moskova’nın Rus nüfusu taşıyıp etnik yörelere yerleştirme (Ruslaştırma) programı ters tepmişe benziyor. Aslında Kuzeyli bir Rus için geri ve yoksul Kafkasya, çekici bir yer değil. Örneğin, Kabardey- Balkar ve Karaçay- Çerkes’ten Rus kaçışı söz konusu. Ayrılma, daha çok ekonomik nedenlerden (işsizlikten ) kaynaklanıyor.
Куртхэр къэкощыхи (иммигрантэу) Адыгэим къит1ысхьагъэхэу щытыхэп, беженецых, политикэм къыригъэзыгъэ ц1ыфых, ыжъырэ Совет Зыгъэм ыц1ыфыгъэх. Адыгэим, джы, пэмык1 хэгъэгухэм е хэкухэм къарик1ыщт ц1ыф жъугъухэр куп зэхэтхэу ымыщтэу, къаблэ ымыш1эу зэхэтэхы, Мэзкуом Адыгэим ц1ыф жъугъухэр ыщтэн фитныгъэ къыритыгъэуи зэхэтхыгъэп. Мэзкуом ежь ышъхьэ закъоу (унагъо зырызэу) Адыгэим п1алъэк1э укъит1ысхьаныр къаблэ едэ. Ау ыпэм, ежь Мэзкуом, куп купэу урысхэр къищэхэу Адыгэим къыригъэт1ысхьэхэу щытыгъ, мыр зы колонизяцие политикэу щытыгъ, джы щы1эжьа, сш1эрэп. Куртхэр Мэзкуом ыколонизяцие политикэ къыдиубытырэп. Мы аужьырэ илъэсхэм Мэзкуом урысхэр къищэхэу мыурыс ч1ып1эхэм атиугощэн тегъэпсыхьэгъэ иполитикэ, ипрограм къызэк1эк1ожьыгъэу къысфак1о. Тыгъэмыо (Темыр) лъэныкъохэм щы1э урысхэр тхьамык1э хэкухэу хъужьыгъэ Къафкъасием къезгъэнэц1ын зы лъэныкъуи къинэжьыгъэп. Гущы1эм пае, Къэбэрдей- Бэлъкъарэмрэ Къэрэшэй- Шэрджэсым ис урысхэр, мы ч1ып1эхэм ек1ыжьых. Мы ык1ыжьынхэр экономикэм, 1оф зэрэщымы1эм къыхэк1ы.
1980’lerin sonlarında, Krasnodar Kray ve Adıgey kolhozlarında (köy kolektif kooperatif çiftliklerinde) işgücü talebi, açığı vardı. Adıgey, o sıralar Krasnodar Kray sınırları içindeydi, henüz cumhuriyet olmamıştı ve Krasnodar Kray’a bağlı bir özerk oblast (хэку) idi, kray kararına tabi idi (2). Rus ve Adıge, yöre, kray halkı, kolhozu ve köyü terk ediyor, kentlere göç ediyordu. Ayrıca, Sovyetler Birliği henüz dağılmamıştı, dağılmadan sonra da, bir süre açık sınır uygulaması sürmüştü, yani eski Sovyet ülkelerinden Rusya’ya gelenlere bir engel konmuyor ve pasaport sorulmuyordu. Kürtler de böylesine bir ortamda Azerbaycan ve Ermenistan taraflarından ayrılıp bu yerlere geldiler, bu yerleri bilen öncüleri kılavyzları vardı. Rusların ya da Adıgelerin terk ettiği köy evlerini kendi paralarıyla ve elbette aralarında yardımlaşarak satın aldılar, küçük gruplar halinde gelip o köylere ve evlere yerleştiler, en alt gelir düzeyinde bir yaşama da razı oldular ve uzun bir süre, kolhozlar dağılıncaya dek zorluklara katlandılar. Başka çareleri yoktu. Geldikleri yere dönemezlerdi de. Çünkü Kürtlerin kovulduğu o yerler, 1864 Çerkesya’sı gibi etnik temizliğe uğramış ve insansızlaştırılmıştı ya da Kürtlere kapalıydı. Kürtler Adıge örneği bir zulme uğramışlardı, Çerkeser gibi Kürtlerin de bir bölümü katledilmişti ve Çerkes diasporası gibi anayurtlarına dönüş hakları da yoktu. Azeri- Ermeni anlaşmazlığı 1988 yılından, yani 23 yıldan beri sürüyor ve bir türlü çözülemiyor.
1980 илъэсхэм ик1эухым, Краснодар крайрэ Адыгэим иколхозхэр ц1ыф лэжьак1о лъыхъощтыгъэх. Адыгэир а лъэхъаным Краснодар краим епхыгъэу, ащ ызы областэу, фитныгъэ ымы1эу, краим щыщэу щытыгъ (2). Краим ис урысхэмрэ адыгэхэр колхозхэм ахэк1ыжьыхэу, къалэхэм адэт1ысхьахэу рагъэжьэгъагъ. А лъэхъаным ик1и ыужьыпкъэм къэралыгъо гъунапкъэхэр 1ухыгъэу щытыгъ, ыжъырэ Совет хэгъэгухэм къарик1ырэхэм зи ра1ощтыгъэп, къэк1онхэ фитыгъэх. Куртхэри ащ тетэу, Азербайджан е Ермэлы лъэныкъохэм къарик1ыхи мы ч1ып1эхэм къэк1уагъэх, пэрытхэр, плъак1охэр я1агъ. Зэдэ1эпы1эжьхи урысмэ е адыгэмэ к1аныжьыгъэ унэжъхэр ащэфыхи куп купэу а унэжъмэ арит1ысхьагъэх. Тхьамык1э щы1ак1эм езэгъыгъэх, зэхэтэкъунхэ нэсыфэ колхозхэм 1оф щаш1агъ, къиныбэ ащэчыгъ. Нэмык1 хэк1ып1э я1агъэп. Агъэзэжьынэуи амал я1агъэп. 1864 илъэсым Черкесием лъэпкъ укъобз къызэраш1эл1агъэм фэдэу куртхэри яч1ыгухэм къырафыгъэх, зы купыри аук1ыгъ, диаспорэ адыгэмэ афэдэу ахэми яч1ып1эжъ агъэзэжьын фитныгъэ я1агъэп (джыри я1эп), куртмэ гъэзэжьын гъогур афагъэпытэгъагъ. Куртхэми адыгэхэм фэдэу жъалымагъэ политикэ рахыгъагъ. Азери- Ермэлы зэмзэгъыныгъэр 1988 илъэсым къыщиублагъэу, илъэс 23 хъугъэу зэш1уахын алъэк1ырэп.
Adıgey, Krasnodar Kray’dan ayrılıp cumhuriyet olunca (1991) , daha önce Krasnodar Kray topraklarına (Adıgey dahil) kabul edilen, yani oraya yerleşmiş olan Kürtlerin bir bölümü de, yeni kurulan Adıge Cumhuriyeti topraklarında kalmış oldu. Bu Kürtlerin eşleri ve yakın akrabaları dışında bir yeni Kürt yerleşimlerine izin verildiğini sanmıyorum.
Адыгэир Краснодар краим хэк1ыжьи республикэ зэхъум (1991), нахь ыпэ краим ыщтэгъагъэ куртмэ ащыщэу зы курт купыр Адыгэ Республикэм къинагъэу хъугъэ. Мы куртмэ яунагъо щымыщхэр е яфэщыт дэдэ щымытхэр Адыгэим рамыгъат1ысхьажьыхэу сенэгуе.
Bazılarımız, utanmadan, işte bu mazlum insanlara cephe almaya kalkışıyorlar ve bunu yayın yoluyla da yapıyorlar. Ayıptır. Mazlumu değil, zalimi savunur durumlara düşüyorlar. Yakışmıyor ve bunu asla kabul edemeyiz. Adıgeler tarih boyunca mazlum insanlara ve toplumlara daima kucak açmışlardır (3). Öyle tanınırız. Bunu unutmamalı, tarihimizin onurlu örneklerine, soylu geçmişimize ters düşmemeliyiz.
Тетщыщэу зы куп, мы ц1ыф тхьамык1эмэ пыйныгъэ рахынэу къырагъажьэ, мыук1ытэхэу мамырныгъэм темыт гущы1эхэр къатхых. Хьайнэпэ дэд. Тхьамык1эр, жъалымагъэ зилъэгъугъор щагъазые, жъалымхэм дырагъащтэ. Хьайнэпагъ мыр, егъаш1эми къаблэ тфэш1ынэп. Адыгэхэм сыдыгъуи къиным хэфагъэ ц1ыфхэр, лъэпкъэр рагъэблэгъагъэх, аухъумагъэх (3).
***
Kürtlerin sayısı ve konumu nedir?
Куртмэ япчъагъэрэ ящытык1эрэ сыдым тет?
2002 sayımına göre RF toplamındaki Kürt nüfusu, topu topu 19,607'dir,yani küçücük bir nüfustur. Bu nüfusun 5,022’si (% 25,6) Krasnodar Kray’da, 3,631’i de (% 18,5) Adıgey’dedir. Bugünkü Adıgeyli Kürt nüfusu, 4,154’dür (4). Yani 2 kat değil, çok küçük (% 13 dolayında ya da 523 kişilik) bir artış söz konusu.
2002 илъэс ц1ыфышъхьэ пчъагъэм тетэу Урысие Федерацием (УФ) курт 19,607 ис. Ахэм ащыщэу нэбгэ 5,022-рэр (проц. 25,6) Краснодар краим, нэбгэ 3,631-р (проц. 18,5) Адыгаем ис. Непэ Адыгэим курт нэбгэ 4,154 ис (4). Курт пчъагъэм фэдит1оп, мэк1эдэд хэхъуагъ (проц. 13, е нэбгэ 523).
Olumsuz ve agresif tavırlardan ve abartılardan kaçınılmalıdır. Bu tür bir agresif tavır, demokrat ve düzgün bir Adıge’nin tavrı olamaz. Sadece bir ırkçı,faşist tavır olabilir. Adıge kökenli de olsa o türden kişilerin saflarımızda yeri olmamalıdır. Bize temiz ve demokrat insanlar gerekiyor.
Мыхъун (негатив) ик1и агрессивный зэк1уак1эхэм ик1и пц1ы хэгъэхъон зек1уак1эхэм атек1ыгъэн фай. Зы адыгэ ц1ыф къабзэр ащ федэу зек1ощтэп. Пхэнджэу зак1охэрэр расист (лъэпкъ лъы зыфырэ ц1ыф) ик1и фашист ш1ойхэр арых. Адыгэ тек1 т1оу ахэмэ афэдэ ц1ыфхэм тафаеп. Тэ къабзэу демократэу щыт адыгэмэ талъэхъу.
Kürt oranı Adıgey nüfusunun yüzde 1’inin bile altında. Peki, bu faşist yaygara niye? O denli bir Kürt nefreti nereden kaynaklanıyor olabilir? Doğrusu anlayamıyorum.
Курт процентыр Адыгэим ыц1ыфышъхьэ щыщэу процент 1-м нахь мак1. Ащыгъум мы фашист куо- сыохэр тыдэ къижъук1ырэ? Сфэш1эн слъэк1ырэп.
Sorun PKK örgütü müdür yoksa? Şiddet ile bir toplumu aynı kefeye koyabilir miyiz? Ayrıca şiddet tek taraflı mı? Şiddet şiddeti doğurur. 1937-1938’de Dersim’de (5) binlerce insanı, çoluk çocuğu PKK mı süngüleyerek, kurşunlayarak öldürdü?..Daha önce, 1922-1923’te Çerkes sürgün ve infazlarını kimler uyguladılar?..1990’larda sokaklarda yasa dışı infaz edilen 17 500 Kürt ve aydının katili kim ya da kimler olabilir? Sahi bu suçları işleyenler kimler? Bunların hepsi birer politik sorun. Cenazeleri orta yerde duruyor, mezarları bile belli değil. Demek ki şiddet tek taraflı değil, çift taraflı. Bir tarafı suçlamak yetmez. Biz şiddetin her türünün durmasını ve sorunlara bir an önce barışçı çözümler bulunmasını savunuyoruz.
Мыхэр ПКК организацием къыхэк1эу п1она? Терроризмэмрэ лъэпкъыр зэфэшъхьафэу плъытэн фае. Терроризмэм терроризмэр къелъфы. 1937- 1938 илъэсхэм Дерсимым (5), к1элэ-гъуалэ амы1оу, зэхамыдзэу ц1ыф мин пчъагъэхэр епыджыхэу е щэк1э зиук1ыгъэр ПКК-р ара?.. Джащ ыпэк1э, 1922-1923 илъэсхэм адыгэхэр л1ыгъэк1э зыгъэтэджыгъэхэр, шъхьэ пылъэхэр зиш1ыгъэхэр хэтых?..1990 илъэсхэм шъэфэу, хэбзэнчэу нэбгэ мин 17 500 куртрэ еджагъэхэр, ц1ыф нэфынэхэр зиук1ыгъэхэр хэтых? Мы ук1ак1охэр хэтэу къык1эк1ын шъу1орэ? Мы зэпстэури къэмгъэнэфэгъэ 1офыгъошхомэ ащыщых. Хьадэхэр мы1этыгъэхэу щылъых, хьадэхэм якъэхэр тыдэ щы1эх, зиемэ аш1эрэп. Ащыгъум терроризмэм, зэп, лъэныкъуит1у и1. Зы лъэныкъор уумысыныр ыкъущтэп. Тэ террорыр зэхэдз тымыш1эу щытэгъэзые, 1офыгъохэр мамырныгъэм тетэу, ипсынк1ап1эк1э зэш1охыгъэн фаеу тэ1о.
Yani şiddetin birini beğeniyor, diğerini reddediyor değiliz. İkisini de reddediyor ve dışlıyoruz.
Бзэджэш1эным язрэм тигу е1у, адрэр щитэгъэзые т1орэп. Т1ури щытэгъэзые, т1ури тэумысы.
Genç arkadaşlar bu ayırımı artık yapabilmeliler.
Ти ныбжьык1эми мыхэр зэхадзышъунэу тыщэгугъу.
***
Adıgey’deki Adıgelerin konumu nedir?
Адыгэим ис адыгэмэ ящытык1э
Adıgey nüfusu toplam 440 bin, küçücük bir cüce cumhuriyet. Yuvarlak hesap bu nüfusun 110 bin kadarı (% 25) Adıge.
Адыгэим ц1ыф нэбгэ мин 440 ис, зы республикэ (cumhuriyet) лъэкур ц1ык1у. Ахэмэ адыгэу нэбгэ мини 110-рэ (% 25) ахэс.
Adıgeler, Adıgey’de aritmetik anlamda azınlık, ama siyasal anlamda eşit, dahası yönetim, öncelikli olarak Adıgelerde. Adıge Parlamentosu- Khase’de 54 milletvekili var, bunun, yanılmıyorsam 34’ü ya da üçte ikiye yakını Adıge, 20'si ya da üçte biri üzeri de Rus, Ermeni ve diğerleri. Yani parlamento üye çoğunluğu Adıge kökenli. Cumhuriyet bu düzen, bu esas üzerinden kuruldu. Bunu Gorbaçov döneminin yönetimi sağladı.
Адыгэхэр аритметикэу Адыгэимк1э лъэпкъ нахь мак1, ау политикэу зэфэдэ фитныгъэ я1, ащ къыдафэу, пчэ1ур, нахь ыпа1оу адыгэмэ я1эк1элъ. Адыгэ Парламент- Хасэм нэбгэ 54 хадзыгъ, сыхэмыукъомэ мыхэмэ ащыщэу 34- р адыг, къыдафэрэр, нэбгэ 20- ыр урыс, ермэлы ик1и нэмык1хэр. Хасэм депутатэу (milletvekili) хадзыгъэм нахьыбэр адыгэ. Республикэр мы статусым тетэу гъэпсыгъэ. Мы щытык1эр Гъэрбэчэуым (Горбачов) илъэхъан гъэпсыгъэу хъугъэ.
Bu bir anayasal statüye dönüştü.
Хахъо ыш1и мыр конституционный статусэу (хэбзэшъхьа1э щитык1эу, статус ин ы1э) хъугъэ.
Kuzey Kıbrıs’ta da (KKTC) durum öyle değil midir? Nüfusun önemli bir kesiminin, belki de çoğunluğunun Türkiyeli Türk olduğunu biliyoruz, ama yönetim ve parlamento Kıbrıslı Türklerin elinde, Türkiyeliler nüfusları oranında temsil edilmiyorlar, daha az sayıda temsil ediliyorlar. Yönetim kimin elinde ise, düzenleyici ve yönlendirici (toplum mühendisi) olan da o oluyor, öncelik ona veriliyor.
Тыгъэмыо Къыбрысымк1и (Тыгъэмыо Кипр Тырку Республикэ) ащтэy щытба? Ц1ыфышъхьам ызыкуп, сенэгуе нахьыба1ор Тыркуем къик1ыгъ ц1ыф ык1и ащ ит1ысхьэгъэ тырку, ау пчэ1ум 1утымрэ парламетым хэтым ибэдэдэр Къыбрыс щыщэ тырку, Тыркуем къик1и ащ ыт1ысхьагъэхэр хэгъэгу 1офым япчъагъэ елъытыгъэмэ бэк1э нахь мак1эу хэуцошъух. Пчэ1ур хэты ы1э ылъмэ зэгъэфак1ори (инженера в обществери) арэу мэхъу, фитныгъэр ащ нахь раты.
Adıgey’deki ya da Kabardey’deki Adıge eliti, asıl yönetici olan yerel kesimdir, onlar halkın ‘efendileridir’. Bu kesim, çoğunluk olarak Putin’in Birleşik Rusya partisine bağlıdır ve oradan destek alır, ona göre de bir politika tutturur. Adıge elitinin durumu kötü sayılmaz, federal olanaklardan ve bütçeden yararlanır, iyi bir pay alır.
Адыгэимк1и Къэбэртаемк1и, пчэ1ур адыгэ элитэм 1эк1элъ, ахэр лъэпкъым ‘ы1эшъхьэтетых’ (‘ыпщых’). Мы купыр иба1ок1э Путиным Зэгот Урысие зиц1э ипартием хэт, партыр ахэмэ къадэ1эпы1э, ахэри партым зэре1орэм, парты политикэм тетэу мэзак1ох. Адыгэ элитым ыщы1ак1э дэеп, элитэм федералнэ къэтынхэм, бюджетым ежь ыш1уагъэ, ы1ахьыш1у хырехы …
Buna karşılık birçok kişi, belki de çoğunluk nüfus, yarım ya da çeyrek gün iş bulabiliyor, yarım ya da çeyrek maaş alıyor ve yarım ya da çeyrek maaş bareminden emekli oluyor. Sözün kısası emekçi halk yoksulluk ve yoksunluk içinde. Ama Rus’u, Adıge’si bu emekçiler gururlu insanlar. Bağrına taş basıyor, acısını dışa vurmuyor.
Адрэ лъэныкъомк1э нэбгырабэ, пш1эхэнэп ц1ыфы нахьыбэ дэдэм, мэфэныкъо е мэфэ пл1анэ 1оф егъотышъу нэ1эп, ныкъо, пл1анэ мэзапк1э дехы, ахэр ащ тетэуи пенсие мэхъух. К1эк1эу къэп1онмэ лэжьак1охэр тхьамык1эх, гъот мак1э я1. Ау урысми адыгэми лэжьак1охэм л1ыгъэ ахэлъ. Къинэу зыхэтхэр аушъэфы, къа1отэнк1э мэук1ытэх.
Üst düzey elitin tahsisli evi, emrinde makam arabası, şoför ya da şoförleri bulunur. Her biri, astına karşı son derece sert ve despot olabiliyor. Tabii hepsi öyledir demek istemiyorum, son derece terbiyeli, nazik ve ahlaklı olanları da var, ama genel görünüm kötü. Üst buyruk asla savsaklanmaz,harfiyen yerine getirilir, getirmeyeni kapının önüne koyarlar. “Muhalefet zayıftır, fazla önemsenmez, göz boyamayla ya da korkutmayla susturulmaya çalışılır”, deniyor.
1эшъхьэтетмэ п1алъэк1э къаратыгъэ къэралыгъо унэ дэгъухэр, къэралыгъо кухэр, куфы е куфыхэр я1эх. Ежьмэ къяпхыгъэ бюрократ ц1ык1умэ пхъэщэ дэдэу адезак1ошъух, деспотэуи мэхъушъух. Ау пстэури ащтэу щытых тфэ1ошъунэп, хъупхъэ дэдэу, губзыгъэу щытхэр, хабзэрэ 1эдэбныгъэрэ зыхэлъ ц1ыф дахэхэри ахэт, ау адыгэ бюрократ пстэури дэгъу дэд тфэ1ошъунэп. Пчэ1ум къигъэлъэгъуагъэ гъогум тек1ырэр 1офым 1урагъэк1ы, хадзы. «Партие ц1ык1ухэр ха1орэп, ахэмэ к1уак1э я1эп, парт иным зыгорэхэр ыш1э фэдэу еш1и ц1ыфыхэр егъэгугъэх, мыхъумэ егъащтэх», а1о.
Yoksa sıradan bir Adıge’nin ya da Rus’un durumu o denli kötü olmaz, çok daha iyi olabilirdi, dönüş konusunda da çoktan olumlu adımlar atılmış olurdu.
Армырмэ адыги урыси ц1ыф къызэрык1охэм ящы1ак1э ащ фэдизэ дэеу хъуныеп, бэк1э нахь дэгъоу хъуни, 1эк1ыбым къик1ыжьыщтхэм афэш1к1э лъэубэкъо дахэхэри адзыни.
***
Elitin derdi çıkarını korumak, yemek içmek ve rant elde etmekle sınırlı görünüyor, öyle söyleniyor. Biz de, onlardan, Adıge dilini ‘korumalarını’, dönüşe ‘destek vermelerini’ boşuna isteyip duruyoruz. Çok bekleriz.
Элитэхэр, бюрократхэр зыфаехэр, нахьыбэмк1э, ежьмэ ястатус аухъумэныр, ещхэ- ешъоным хэтынхэр, зыгорэхэр яджыбэ ралъхьэныр арэу, къа1о. Тэри ахэмк1э адыгабзэр ‘къаухъумэнхэ’, хэгъэгум къэзгъэзэжьмэ ‘къадэ1эпы1энхэ’ тыпаплъэ. Бэрэ тыпэплъэнк1э сенэгуе.
Peki satın alınamayan Adıgeler, dürüst bürokratlar yok mudur? Var tabii. Bu gibi kişiler, yazarlar, biliminsanları, sanatçılar ve öğretmenler arasında daha çok. Ama bunların çoğu aç ya da boğaz tokluğuna çalışıyor. Güçsüz ve çaresiz. Köylü nüfus ise, kentlilere oranla geleneğe daha bağlı, ama bütçeden de oldukça dışlanmış durumda.
Адэ амыщэфышъугъэ адыгэхэр, бюрократ къабзэхэр щы1эхэба? Щы1. Мыщ фэдэ ц1ыф къабзэхэр, нахьыба1охэу тхак1охэм, ш1эныгъэл1хэм, сэнэхьат зи1эхэм ик1и к1элэегъаджэхэм къахэк1ых. Ау мыхэм анахьыбэр ныбэнэк1, гъот зимы1 е мэк1эдэдэ къэзгъахъэрэ ц1ыфых. К1уак1и хэк1ып1и я1эжьэп. Къуаджэмэ адэсмэ хабзэр нахь аухъумагъ, ау бютджетым хахырэр мэк1эдэд, а1о.
Yani durum iç açıcı değil. Statükonun değişmesi, iyileşme; merkezin, federasyonun demokratikleşmesine, belki de bir başka bahara kalmış olabilir…
1офхэр зытетыр ук1эхъопсынэу щытыжьэп. 1офыр нахь дэгъум техьэжьын фэш1к1э, гупчэр, федерациер демократием фэк1он е къэмык1ощт гъатхэм упэплъэн фаеу къа1о...
Bu gibi önemli konuları, Türkiye'deki sorunları doğru bir biçimde ele alacak ve toplumu aydınlatacak yerde, bazılarımız, vur abalıya misâli, hak arayan, bizim yapamadığımızı yapan, demokrasi ve eşitlik mücadelesi veren Kürtlere karşı, Türk faşistlerinin jargonlarını kullanarak ve onları destekler bir havada saldırıya geçmeyi yeğliyorlar. Bunu anlayabilmiş değilim.
Мыщ фэдэ мэхьанэ зы1э 1офыгъохэм, Тыркуем ы1офыгъохэм шъыпкъагъэ хэлъэу татегущы1эн, лъэпкъым идунае къэдгъэнэфын тищык1агъэу, тэ тщыщхэр, «тхьамык1эжъым тэхъупк1» ра1уагъэ п1онэу, фитныгъэм фэбанэрэ, тэ тфэмыш1эрэ 1офхэр зигъэсэк1эрэ, демократиерэ зэфэдэныгъэ бэнэныгъэ зиш1ырэ куртмэ, тырку фаистмэ як1ыгъухэу ябэнэныр хырахы. Мыр къызхэк1ырэр сфэш1эшъурэп.
Peki, bizi önce kullanıp sonra kazık atanlar, zorunlu asimilasyon politikalarını uygulayanlar ve kökümüzü kazıyanlar ya da kazımaya çalışanlar Kürtler midir? Dilimizi ve Çerkesçe okul eğitimini yasaklayanlar, çocuklarımızı dilsiz bırakanlar, soyadlarımızı ve köylerimizin adlarını Türkleştirenler kimler? Kürtler mi, yoksa Kemalist Türkçüler mi? Kürtleri ezenler, Dersim'de binlerce çoluk çocuğu katledenler kimler? Kürtler mi, Kemalistler mi? Güney Marmara yöresi Çerkeslerini sürgüne gönderenler, Çerkesler için darağaçları kuranlar kimler, Kürtler mi, Kemalist Türkçüler mi?..
Адэ, ыпэм къытщытхъухи, 1э къытщафи, ыужьым къытэшъутырыгъэхэр, асимиляцэ политикэхэр къэзыхьыгъэхэр, тилъапсэ зиукъобзыгъэхэр е тиукъобзыным пылъыхэр хэтых, куртхэр ара? Тибзэ тыримгущы1энэу хабзэ къыдэзгъэк1ыгъэхэр, адыгабзэ зыщеджэхэрэ еджап1эхэр фэзш1ыгъэхэр, тисабыйхэр бзэ я1умылъыжьэу къэзгъэнагъэхэр, тил1экъуац1эхэмрэ тикъуаджэхэм ац1эхэр л1ыгъэджэ тыркубзэу зиш1ыгъэхэр хэтых? Куртхэр ара, Кемалист тыркухэр ара? Куртхэр зиц1ыц1ыгъэр, Дерсимк1э к1элэ- гъуалэхэр хэты зэтырыук1ыхьагъ? Куртхэр ара, Кемалистхэр ара? Тыгъап1э (къыблэ) Мармарам, Гунэн (Gönen) , Маняс лъэныкъохэм щы1э адыгэхэр тыгъэкъок1ып1э лъэныкъом зифыгъэхэр, шъхьэпылъэхэр зиш1ыгъэхэр хэтых, куртхэр ара, пантуркист Кемалистхэр ара?..
Sonuç olarak, arkadaşlardan ırkçı görüşlerden uzak durmalarını, objektif olmalarını, ırkçılığın ve faşizmin kuyruğuna takılmamalarını diliyorum.
Ныбджэгъухэр расист гупщысэхэм пэчыжьэ уцунхэ, объективнэ хъунхэ фае, расизмэм, фашизмэм ыужь ымыуцонхэ, к1апэ афэмыхъунхэ сыфай.
***
Sayın Adige Metin ise, “Krasnodar” kentinin Adıgece adının “Bjeduğkale” (Bjeduğ kenti) olduğunu, Krasnodar yerine bu adı kullanmamı öneriyor. Teşekkür ederim.
Адиге Метиным “Краснодар” къалэм адыгабзэк1э ыц1эр “Бжъэдыгъукъал” я1оу зэхэсхыгъ, тэри ащтэ т1омэ нахь дэгъущт е1о. Тхьауегъэпсэу.
Ancak bir Türk ozanı “İşi kolay eyleyelim” diyor bir şiirinde. Metin kardeşimiz ise, sanırım zoru öneriyor. “Tavşan dağa küsmüş, dağın haberi olmamış”. O hesap. Krasnodar adının ne olduğunu, kökenini elbette bilirim. Yeniden anımsattığı için de teşekkür ederim. Ancak köken konusu araştırmacıların, tarihçilerin, toponomistlerin ve dilbilimcilerinin işi. Lütfen işi zorlaştırmayalım ve acil olmayan şeyleri öne almayalım, vakitsiz işlerin peşine düşmeyelim. Konuyu dallandırıp dağıtmayalım. Zaman ve enerji israfı olur bu. Biz bugünden söz ediyoruz. 746 bin nüfuslu bir Rus kentidir Krasnodar ya da sizin deyiminizle ‘Bjeduğkale” ya da sadece “ Kale”.
Ау зы тырку гъыбзэусым “1офыр 1эш1эхэу тэжъугъэш1” е1о зы орэдыгорэмк1э. Мэтиным къиныр къегъэлъагъоу къысш1ош1ы. “Тхьак1умк1ыхьыр къушъхьэм фэгубжьыгъ, ау къушъхьэм зэхихыгъэп” а1о. Ары. Краснодар ыц1э, илъапсэ сэри сэш1э. Сигу къэбгъэк1ыжьгъэ хъугъэ, ащ фэш1к1э ик1эрык1эу тхьауегъэпсэу осэ1о. Ау лъэпсэ лъыхъон 1офыр тарихълэжьмэ, топономистмэ ик1и бзэш1эныгъэл1мэ я1оф. Мадж 1офыр къинэу тэшъумгъэш1, ыужьырэ 1офхэр ыпэ къэшъумыхь, зигъо къэмысыгъэ 1офмэ яужьы шъуихьау непэрэ 1офхэр къэшъумгъан. Тэ тяпэ ылъ 1офхэм татегущы1э. Ц1ыф мин 746 зыдэс зы урыс къалэ Краснодарыр, о къызэрэп1орэмк1э “Бжъэдыгъукъалэ” е “Къалэ”р.
Bütün bir Kafkasya Adıgelerini toplasan ancak bir Krasnodar kenti nüfusu eder. Bunu da bilelim.
Къафкъасием ис адыгэ пстэури зэк1эугъуаемэ зы Краснодар къалэ хъушъун нэ1эп. Мыри къыдгуры1он фай.
Bir de saçma özentiler var.
Шъхьапэе, к1элэ гъуалэ зэк1уак1эхэри щы1эх.
Örneğin, Kiril alfabesiyle Kabardey yazılışı biçimini, Türkçe'ye acayipçe aktarmaya çalışan, Türkçe olarak “Kazanoko” yazacak yerde, “Kazanokue” yazanlar ya da “Kabardey” yazacak yerde Türk alfabesiyle “Khaberdey” diye anlamsız yazan kişilerle de karşılaşıyoruz. Bu gibi tuhaf yazılarla neyi anlatmak ya da kanıtlamak istiyorlar, doğrusu anlayamıyoruz. Kabardey alfabesi özgün biçimi öyle yazılsa bile, Türkçe’ye öyle aktarmanın bir anlamı ve pratik bir yararı olabilir mi? Kişilere, bu yolla bilmedikleri bir dil mi öğretilmek isteniyor? Uzayda mı yaşıyorlar bu kişiler? Dili, özellikle Adıgece dilini öğrenmek, o kadar kolay olan bir şey midir? Anayurdundaki bir Kabardey, örneğin Rusça yazarken, sözcüğü asla “Kazanokue” (Къазанокъуэ) diye yazmıyor, Rusça algılanış biçimiyle “Kazanoko” (Казаноко) biçiminde yazıyor. Bu son yazılış biçimi, uluslar arası sisteme uygundur. Sistemi bozarsak karışıklık yaratır ve bilgi kirliliğine yol açar, işi içinden çıkılmaz ve anlaşılmaz bir yumağa dönüştürürüz. O halde oturmuş terimleri, sistemleri esas almalıyız, sistemi bozmamalıyız.
Гущы1эм пае, къэбэртай тхыбзэм тетэу “Къэбэрдей” ц1эр тыркубзэк1и къэбэртай тхык1эм тыригъафэу зытхы ш1ойгъохэр щы1эх, тыркубзэ щэрыом тетэу “Кabardey” (Кабардей) ятхырэп, “Khaberdey” ятхы, ау тыркубзэм “Kh” тхык1и макъи хэтэп, хэты ы1офми мы 1офыр пхэндж. Мыхэмэ сыд ягухэлъ, тш1эн тлъэк1ырэп. Къэбэртэябзэ тхыгъэр, къэбэртай тхыгъэм тетэу тыркубзэ птхыным 1офыр къины къихьыным пэмык1 сыд ш1уагъэ къихьын? Ащтэ птхымэ зимыш1эрэмэ бзэр зэрагъэш1эщт яш1ош1а? Мыхэр космосым щэпсэуха? Бзэр, анахьэуи адыгабзэр зэбгъэш1эныр ащ фэдизэу 1эш1эха? Ежь ихэку ис зы къэбэртаем, гущы1эм пае, ежь ыбзэк1э “Къазанокъуэ”, урысыбзэ зыхъук1э “Казаноко” етхы, “Казанокуе” ы1о ытхырэп, ау тыркубзэк1э “Каzanokue” зитхырэхэр щы1эх, щэрыор “Каzanokо” хъун фай, тыркубзэм “ue” (-уэ) тхык1и макъи ы1эп. Мощтэ пхэнджхэр ттхымэ, 1офыр къин тш1ыным фэшъхьафэу, лъэпкъмэ азфэгу илъ тхэк1э системэри тыукъуагъэу тыхъущт. 1офыр зэ1эдгъэхьащт, ш1эныгъэр тыуш1оищт, узхэмык1ыжьыным тыхэфагъэу тыхъушъущт. Т1ысыгъэ, хэти ищтэгъэ, иш1эрэ, лъапсэ зи1э системэхэм тахэ1эзахьын фаеп.
Amacımız bağcıyı dövmek mi, yoksa üzüm yemek mi?..
Тызыпылъыр сэнэ хатэм ыпэтак1о теуэныр ара, санэр тщхыныр ара?..
Ayrıca ben yorumumda, Krasnodar kenti demedim ki, Krasnodar Kray dedim. Bu ad RF’nin bir federal birimini, özerk bir ilini tanımlıyor. Bütün dünya bunu böyle biliyor. Bunu yok farz edemeyiz ve değiştiremeyiz de. Değiştirmek için politik erk gerekir. O da bizde olmayanı.
Ет1анэ сэ Краснодар къалэ с1уагъэп, Краснодар край с1уагъэ. Мы ч1ып1эр УФ-м изы федералнэ шъолъыр, автоном шъолъыр, край. Дунаем мыр ащтэу еш1э. Мы шъыпкъэныгъэр щымы1эу тфэ1ошъунэп, тфэзэхъок1ынэп. Зэхъок1ын фэш1к1э политик власт (iktidar, egemenlik) ти1эн фай. Тэ тимы1эри ары.
Uluslar arası terminoloji dışına çıkmamalıyız, bu terminolojiyi kenara itmemeliyiz. İşi zorlaştırmak olur bu. Düşünün bir, “Bjeduğkale Kray” dersek işi zorlaştırmış ve içinden çıkılamaz yapmış olmaz mıyız? Dış dünya, daha doğrusu birkaç kişiden başkası bilir mi bunu?
Лъэпкъмэ азфэгу илъ терминологием тытемык1ын фай. Тытек1ымэ 1офыр дгъэкъиныщт. Шъуегупщыс, “Бжъэдыгъукъалэ край” т1омэ мыр хэты ыш1эщт, тыхэмык1ыжьышъун зы 1оф къыхэтхыгъэу тыхъунба? Нэбгэ заулэ нэмык1 мыр хэты ыш1эщт?
Amaç, Çetin Altan'ın dediği gibi, "Türk'e Türk propagandası" yapmak mı?
Тызфаер тырку тхак1о Четин Алтаным зэри1уагъэу "Tыркум тырку пропаганда" фэтш1ыныр ара?
Adıgeler Adıgece yazılarında, bazen “Krasnodar Kray” için “Pşıze şotlır” (Пшызэ шъолъыр; Kuban yöresi, regionu), Kazaklar da “Kuban” diyorlar. Her iki deyim de özeldir, yereldir ve oralara – o yöredeki Adıge ve Kazaklara- özgü adlandırmalardır. Yasak değiller, kullanılabilirler de. Ama özel ile geneli karıştırmamalıyız. Kavram ve terminoloji karışıklığı yaratmamalıyız.
Адыгэхэм загъорэ “Краснодар край” амытхэу “Пшызэ шъолъыр”, къэзакъхэми “Kубан” атхэу тэлъэгъу. Ар ахэмэ афэгъэхьыгъ, ч1ып1э тхык1, субъективнэу щыт. Зэрэфае ятхынхэу фитныгъэ я1. Терминологи хэукъоныгъэхэр тымыш1ын фай.
***
(1) - Bkz. ‘Cherkessi.net’,23.11.011.
(2)- Adıgey’in cumhuriyet oluş sürecinin başlangıcı için Bkz.Hapi Cevdet Yıldız, 'Nepsev Yahya ile Eski Bir Görüşme’,internet, son biçimi ve ekleri için facebook hesabıma bakınız.
(3) - Yakın geçmişte Adıgelerin Nogaylara yardımları ve sığınma hakkı tanımaları konusunda Bkz. Prof. Ç'ırğ Ashad, ‘Tehlike Kuzeyden Geliyordu', internet, adigehaber.
(4) - Bkz. Ş’avko Aslanguaş, ‘KÜRTLER: Adıgey'de Konuklar mı Yoksa Adıgeyli mi Oldular?’,internet.
(5)- Dersim (Дерсим)- Tunceli (Тунджели ) ilinin eski adı. Тунджели губернием ижърэ ыц1.
