70 yıl (- bugün için 94 yıl-) önce, 27 Temmuz 1922’de Adıge ulusunun yaşamında yeni bir olay gerçekleşti. Adıge Özerk Oblastı (özerk il) kuruldu. Adıgey’in özerklik elde ettiği dönem zorlu yıllara denk geliyordu. Adıge yaşamında değişik olaylar gerçekleşmişti. Sovyetler’in politik anlayışı gereği ulusların kendi devletlerini kurmaları doğrultusunda yenilikler benimsendi. Sonuç olarak demokrasi daha sağlam bir biçimde gelişmeye başladı.

Ekim devrimi Adıgelerin yaşamında büyük bir değişimin de başlangıcı oldu. Emekçi insanlar politik, ekonomik ve kültürel gelişim olanakları elde ettiler. Sovyet Hükümetinin “Rusya ve Doğu’nun tüm emekçi Müslümanlarına çağrı” başlıklı bildirisinde (3 Aralık 1917’de yayınlanmıştır) şu ifadeler yer alıyordu: “Ulusunuzun yaşamını özgürce ve hiçbir kısıtlama olmaksızın kendiniz düzenleyiniz. Buna hakkınız var. Bilmelisiniz: Haklarınız, Rusya’nın öteki uluslarının hakları gibi, devrim ve onun organları olan – işçi, asker ve köylü meclisleri (Sovyetleri) - tarafından korunacaktır”.

İç Savaş sona erince Adıgey’de ulusal devlet kurma çalışmaları yoğunlaştı, yine de süreç ağır işliyordu. Nedeni Adıge ulusundan işçi sınıfının bu işe hazır olmaması, yönetimin iyi düzenlenmemiş olmasıydı. Adıge köyleri değişik ilçelere (otdel/ bölüm) bağlıydı: Yekaterinoder ilçesine (- bugün Krasnodar-) 31 köy, Maykop ilçesine 13 köy, Tuapse okruguna (ilçe) 9 köy bağlıydı, bu köylerde parti örgütlenmleri henüz oluşmamıştı, ekonomi zayıftı (- tarıma dayanıyordu-), gelişmemişti, soygun/ asayişsizlik yaygındı.

Yeni Sovyet devlet düzenlemesinin hızlandırılması amacıyla 8 Nisan 1920’de Kuban-Karadeniz Devrim Komitesi Yekaterinodar’da toplandı, toplantıda Müslümanlardan gelen bir dilekçe görüşüldü ve şu karar alındı: İl (- Kuban-Karadeniz oblastı/ ili -) yönetiminin bir alt bölümü olarak, Müslümanların ulusal sorunu ile ilgilenecek ayrı bir birim (секцие) kurulması kararı alındı. Birimin başına Mişuriyev getirildi. İl yönetimince, Müslümanların yaşadığı Maykop, Yekaterinodar, Batalpaşinsk (- Çerkessk-) ilçelerinde, Tuapse okrugu ile diğer yerlerde Birim’in yoğun bir çalışma başlatması kararı alındı. Ulusal devlet kurma yönlü ikinci adım, 11-15 Ağustos 1920’de Krasnodar Adıge emekçilerinin ilk toplantısında atıldı. Toplantıya, - Krasnodar ve Maykop - ilçeleri ile Tuapse okrugundan gelen 84 delege katıldı. Politik ve toplumsal sorunlar görüşüldükten sonra Kuban-Karadeniz ili Devrim Komitesi’ne bağlı bir Dağlı birimi kurma kararı alındı.

2-3 Nisan 1921’de Dağlı emekçilerinin ikinci toplantısı yapıldı ve Dağlıların işlerini görecek bir Dağlı yürütme komitesi’nin kurulması kararlaştırıldı. Dağlı yürütme komitesi’nin il (gubernski, valilik) düzeyinde bir yetkisi vardı. Merkez’le yakın ilişki kurma amacıyla Dağlı yürütme komitesi’nin bir temsilcisinin Moskova’daki Milliyetler Halk Komiserliği (Uluslar Bakanlığı) katına gönderilmesi kararı alındı. Dağlı yürütme komitesi 6 Aralık 1921’de Adıgelerin ayrı bir özerk oblast kurmalarının daha doğru ve yerinde olacağı kararını aldı. Konu, Dağlıların 7-12 Aralık 1921’deki olağan toplantısında da görüşüldü. Toplantıda Adıge ulusunun isteğine uygun olarak: “En kısa bir süre içinde Kuban Irmağı boyunda ve Karadeniz kıyısında yaşayan Adıgeleri içine alacak yeni bir özerk oblast kurulması ve bu talebin merkeze bildirilmesi” kararı alındı.

Dağlı yürütme komitesi toplantıda alınan kararların gerçekleştirilmesi için harekete geçti. Ancak güçlüklerle de karşılaşılıyordu. Oblastın idari yapısı Adıge köylerinde Sovyet (meclis) örgütlenmeleri oluşturmayı zorlaştırıyordu. Üst İlin bazı ilçe yürütme komiteleri, Dağlı yürütme komitesinin köylerde yürüttüğü çalışmalara güçlükler çıkıyorlardı. Sorunu, Kuban-Karadeniz Oblastı yürütme komitesi Prezidyumu’nun 19 Eylül 1921’deki toplantısında Ş. U. Haĥurate (1) gündeme getirdi. Krasnodar kenti yürütme komitesi, oblast alt birimlerinde yürütülen çalışmaların ivedileştirilmesi ve yerel birimlerin yetkilerinin artırılması kararlarını aldı. Bunun üzerine yerli halktan olanların Sovyetlere (meclis/ konsey) ve diğer organlara daha fazla sayıda alınmalarına başlandı.

Müslüman birimi, Dağlı birimi ve Dağlı okrugu yürütme komiteleri Adıgey’deki ulus-devlet örgütlenmesi doğrultusunda atılan ilk adımlar oldular. Kadroların hazırlanmasında ve Adıgelerin Sovyet yaşamına entegre olmalarında bu oluşumların büyük yararı görüldü. Çünkü, Adıgelere kapitalist dönemden/ geçmişten hiçbir maddi miras kalmamıştı, örneğin Adıgelerin kentleri yoktu, hiçbir idari merkezleri, bir yönetimleri bile yoktu. Köyler, daha yukarıda belirttiğimiz gibi değişik ilçelere dağıtılmıştı, hiçbir köyün Adıgece bir adı yoktu. Bütün bu güçlüklerin aşılması yoluyla bir Adıge Özerk Oblastı kurulmak isteniyordu. İktidarı ellerinde bulunduran il yöneticileri ise, engel çıkarıyor, sahip oldukları yetkilerin bir bölümünü devretmek istemiyorlardı. Üst makamlara yazdıkları yazılarında bir Adıge Özerk Oblastı’nın gereksiz olduğunu, Kuban-Karadeniz oblastına bağlı bir Dağlı yürütme komitesinin bulunduğunu ve Dağlıların sorunlarıyla ilgilendiğini ve bunun da yeterli olduğunu bildiriyorlardı. Bundan da Adıgeler için bir özerk il kurulmasının gereksiz olduğu gibi bir sonuç çıkıyordu. Oysa, aynı tarihlerde kardeş Kabartay (-1 Eylül 1921) ve Çerkes (- 12 Ocak 1922 -) özerk oblastları kurulmuş bulunuyordu. Adıgelerle Dağlı yürütme komitesi bir özerk oblasta kavuşmak için yoğun bir uğraş verdiler. Tüm Rusya Merkez Yürütme Kurulu’na (Hükümet) birkaç kez dilekçe ile başvuruda bulundular, Rusya SFS Cumhuriyeti’nin üst devlet organlarındaki komisyonlarda söz aldılar ve üst üste taleplerde bulundular. Bu komisyonlara Adıge köylerinden gidip katılanlar da oldu. 12 Temmuz 1922’de Adıgelerin son toplantısında, Kuban Ovasında yerleşik Adıgelerin yaşadığı yerleri içine alacak bir özerk oblast kurulmasının mevcut politik duruma uygun düşeceği görüşü karar altına alındı. Bu doğrultuda hayli çalışma yapıldı. Adıge toprağında yaşayacak Rus köylerinin olurları (muvafakatı) da alındı. Ruslar kurulması gündemde olan Adıge Özerk Oblastı’na katılmayı yeğlediklerini belirttiler. Örneğin, 18 Nisan 1922’de Bolşoy Sidorov adlı köyün (хутор, Rus köyü) toplantısında şu görüş karara bağlandı: “Kurulması gündemde olan Adıge Özerk Oblastı’na çok yakın bir yerde yaşıyoruz, Adıgelere yönelik bir sorunumuz, bir antipatimiz yoktur, bunu belirtiyor ve kendi isteğimizle Adıge Özerk Oblastı’na ve onun da içinde yer alacağı Sovyet Cumhuriyeti’ne katılmayı uygun görüyoruz”.

15 Temmuz 1922’de Dağlı okrugu yürütme komitesi başkanının Tüm Rusya Merkez Yürütme Kurulu’na (Hükümet), toplantı kararlarından ayrı olarak gönderdiği yazıda, Adıgeler adına ayrı bir özerk oblast oluşturulmasının yerinde olacağı bildirildi. Milliyetler Halk Komiserliği (Uluslar Bakanlığı) dilekçedeki istekleri yerinde buldu.

Adıge önderlerin iki yıllık uğraşları sonunda amaca ulaşıldı, Tüm Rusya Merkez Yürütme Kurulu Prezidyumu’nun 27 Temmuz 1922 tarihli toplantısında, “ Kuban-Karadeniz oblastının Krasnodar ve Maykop ilçelerinde Adıgelerin yaşadığı yerlerin oblasttan ayrılması ve ayrılacak yerleri içine alan bir Adıge Özerk Oblastı’nın kurulması” kararı verildi. Böylece Rusya haritasına yeni bir özerk oblast birimine yer verilmiş oldu.

Bu oluşum, Adıge ulusunun yaşamında önemli bir dönemeçti, artık Rus İmparatorluğu içinde, İmparator’un kölesi ulus konumundaki ulusumuz ilk kez kendi dilediği gibi yaşama olanağını elde etmiş oldu. O dönemde toplam nüfusu 104 bin olan Adıge köylerinden 45’i (bu 45 köyde 68 bin kişi yaşıyordu) Adıge Özerk Oblastı içinde yer aldı (2). Karadeniz kıyısında yaşayan Şapsığların sorunu ise çözümsüz kaldı.

Adıgey’e özerklik tanınmış olması, Adıgelerin kendi ulusal devletlerini kurma, kendi ulusal sorunlarını ele alma, daha gelişmiş bölgelerle ekonomik ve politik ilişkiler kurma, ulusun kendi ekonomik ve kültürel sorunlarını çözmesi gibi olanakları da sağlıyordu.

Yeni özerk oblastımızın ilk adı Çerkes idi, ancak, daha doğuda başka bir Karaçay-Çerkes Özerk Oblastı vardı. İkisini ayırmak ve bir karışıklığa yer vermemek için özerk oblastımıza Adıge adı verildi.

Adıge Özerk Oblastı içinde üç okrug (ilçe) yer almıştı: Ferze, Psekups ve Şirvanski (3). Ağustos 1922’de oblast yürütme komitesi okrugların yürütme komitelerini atadı. Güçlüklerle karşılaşılıyordu, ancak Sovyet iktidarı kararlarının köylerde de uygulanmakta olması önemliydi.

1936’da Adıge yaşamında yeni oluşumlar gerçekleşti. Tüm Rusya Yürütme Kurulu Prezidyumu’nun (Hükümet) 10 Nisan 1936 tarihli bir kararıyla Maykop Adıge Özerk Oblastı’nın merkezi, başkenti yapıldı. Eskiden bir Adıge toprağı olan Giaginski (Cece) ilçesi ile Hanskaya köy Sovyeti (-komün; bucak-) Adıgey’e bağlandı.

Özerkliğin anlamından ve bizlere sağladığı olanaklardan söz etmek gerekirse, eskiden bağımlı ve geri bir yaşamı olan halkların yaşamını modern anlamda değiştirme, bütün uluslara eşit gelişim olanağı sağlama gibi yeni olanaklar elde edildiğini belirtmemiz gerekir. Özerk oblast (- yöre; il; xeku; шъолъыр -) yönetimi oluşunca yerel Sovyetlerin (meclis) etkinliği de arttı, iç savaş ve dış müdahalenin zayıflattığı ekonomiyi onarma ve yapılandırma çalışmaları yoğunlaştı. Yeni sanayi tesisleri kuruluyor, kültür devrimi yaygınlaştırılıyor ve geliştiriliyordu. Sözgelişi özerkliğin 15’nci yılında, -1937’de- Adıge yöresi (oblast; шъолъыр) köylerinde okul sayısı 96’ya ulaşmış, sağlık örgütlenmesi yaygınlaştırılmış, bir hayli de eğitim ve kültür merkezi açılmıştı.

Adıge Özerk Yöresi’nin kat ettiği tarihsel yolu incelerken kültürel yönden daha gelişmiş durumda olan Kuzey Kafkasya Krayı’na ve Azak-Karadeniz Krayı’na belli sürelerle, 1937’den sonra da Krasnodar Kray’a (- büyük, sınır, kenar il -) bağlı bulunmanın sağladığı yararları da unutmamak gerekir. Sovyet iktidarının sağladığı olanaklar, başka halkların yardım ve katkılarıyla Adıge yöresi kısa bir süre içinde birçok güçlüğü aştı, ekonomik ve kültürel alanda gelişmeler kaydetti, önemli bir ulusal kadro (- yönetici, memur, eğitimci, sanatçı, aydın ve yazar kitlesi -) oluşturdu. Ancak özerk yöre yönetiminin üst il (kray) yönetimine bağlı bulunması, krayların değişik üst birimlerinin diktasını (denetimini) beraberinde getiriyor, yörenin kendi zenginlik kaynaklarını özgürce kullanmasını kısıtlıyor, ekonomik ve kültürel gelişimi frenliyordu.

5 Ekim 1990’da Adıge Özerk Oblastı Parlamentosu’nun olağan oturumunda özerk oblastın Adıge Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti statüsüne yükseltilmesi kararı alındı. Bu oluşum, o sıralar ülkede (SSCB) yaşanan demokratik gelişimin bir ürünü olarak gerçekleşmişti (4).

Yeni cumhuriyetin sağlam bir temele oturtulması yönünde atılan ikinci adım da, kabul edilen bir belgede, yeni bir yapılanma süreci içine girmiş olan Rusya’ya katılma içerikli bir iradenin ortaya konmuş ve kayıt altına alınmış olmasıydı. Ayrıca, anayasa kabul edilene dek geçerli olacak kuralları belirlemek üzere, “Adıge Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Devlet Egemenlik Bildirgesi” yayınlandı. Bildirge, özerk oblast emekçileri tarafından olumlu karşılandı ve 28 Haziran 1991’de Adıge Özerk Oblastı Parlamentosu tarafından onaylandı. 3 Temmuz 1991’de Rusya SFS Cumhuriyeti Parlamentosu Adıge Özerk Oblastı’nın cumhuriyet yapılmasını öngören bir yasayı kabul etti. Yasa gereği, Adıgey, Rusya’nın devlet yapısı içinde yer aldı. Adıgey’in devlet statüsünün yükseltilmiş olması, Adıge ulusuna değer verildiğinin ve egemenlik hakkı bulunduğunun kabul gördüğünün ve kayıt altına alındığının bir kanıtıdır.

Adıge Özerk Oblastı statüsünün yükseltilmiş olması yararlı sonuçlar doğuracaktı, bu yarar sadece Adıgelerle sınırlı kalmayacak, cumhuriyetin ekonomisi ve kültürünün gelişmesi oranında, Adıge toprağında yaşayan diğer halklardan kişilere de yansıyacaktı. Geçmiş deneyler, özerkliğin sağladığı olanakların sınırlı kaldığını, bir yerlere bağlı olunması durumunda, beliren sorunların özgürce ele alınamadığını, Adıge egemen devlet kurumları olmadığı için yeterli çalışmalar yapılamadığını bize göstermişti.

1991 yılı Aralık ayında Adıge Cumhuriyeti Parlamentosu seçimleri yapıldı. Adıgeler ilk kez özgür bir parlamento oluşturdular, (-100 üyeli-) parlamentoda 44 Adıge milletvekili yer aldı (5). Adıge Cumhuriyeti Başkanı da ilk kez seçildi.

Adıge Cumhuriyeti Parlamentosu’nun ilk toplantısında çok sayıda belge benimsendi ve Cumhuriyet Hükümeti kuruldu. Bu arada Cumhuriyetimizin bayrağı, ulusal marşı ve devlet arması kabul edildi. Bütün bunlar anlamlı ve önemliydi. Şimdi Rusya ve Adıgey bayrakları birlikte, yan yana Parlamento Binası üzerinde dalgalanıyor. Adıge Radyosu cumhuriyetimizin ulusal marşı ile yayınına başlıyor.

Bugün bir cumhuriyetimiz var, ama özerkliğin temelinin 27 Temmuz 1922’de atıldığını, özerkliğin o tarihte bize verildiğini unutmamalıyız. Şimdi sahip olduğumuz birçok olanak o özerklik dönemi birikimlerinden geliyor. 70 yıl önce (- bugün için 94 yıl önce-) bize özerklik verilmemiş olsaydı ne olurdu, bilemeyiz. Adıgelerin özlemle bekledikleri oluşum – kendi devletini kurma hakkı- bugün için gerçekleşmiştir diyebiliriz.

Not: Parantez/ tire içindeki italik yazılar çevirmene aittir.

Prof. Dr. MEKULE Cebrail, tarihçi (d. 1939).

Adıge mak, 25 Temmuz 1992

Çeviri: Hapi Cevdet Yıldız

(1) - Haĥurate Ŝhançerıye (Rusça: Хакурате Шахан-Гирей Умарович, 1883 - 1935), Adıge devrimci, Adıge özerk ili yürütme komitesi ve parti birinci sekreteri, yönetici. Tıp eğitimi gördü. Ölümünden sonra burjuva milliyetçisi - devrim ve sosyalizm düşmanı - olmakla suçlanıp itibarsızlaştırıldı, Stalinizm’in kınanmasından (1956) sonra itibarı/ saygınlığı geri verildi. - hcy

“Илъэс 80-кIэ узэкIэIэбэжьмэ…

1928-рэ илъэсым шышъхьэIум и 3-м къыщегъэжьагъэу 1990-рэ илъэсым чъэпыогъум и 5-м нэс Адыгэ автоном хэкур щы­Iагъ. Темыр-Кавказ ыкIи Азовэ-Черноморскэ крайхэм ар ахэтыгъ. 1929-рэ илъэсым мэзаем и 7-м хэкум райони 3 хэхьэ: Красногвардейскэр (с. Ни­колаевскэр), Псэкъупсэр (къуа­джэу Пэнэжьыкъуай), Шэуджэныр (къуаджэу Хьакурынэ­хьабл). 1934-рэ илъэсым ахэм джыри 2 къахэхъо: Кощхьэблэ ыкIи Тэхъутэмыкъое районхэр...” - Адыгэ макъ, 13.04.2016.