adigehaber - ARİGİ arşivinden

ABZAH ÜLKESİ BOZULUNCA

ABZAH ÜLKESİ BOZULUNCA

(Adıge Devlet Arşivi'nden seçmeler)

18 Nisanb 2011
Hapi Cevdet Yıldız

F.1, P.59, d.11
Anlatan: L’ığur oğlu BERZEG Osman, 60 yaşında, Haç’emzıy köyü doğumlu
Yazan: R. Hasanıko
Yazıldığı Yıl: 1940

Babam Thaç’eğ’de doğdu (Thaşıp (*)/ Тхьэщып), burası Kurcıps/ Ş’haguaşe kıyısında idi. Abzah ülkesi bozulunca, babamlar Hakurınehable köyüne geldiler, orada bir süre kaldılar, ardından Haç’emzıye köyünde toprak dağıtılmaya başlanınca, oraya gittiler. Toprak alamayan birkaç aile de Farz Irmağı boyuna yerleşti. Haç’emzıye köyünde toprak dağıtımı işini yürütenler TIV Hot, TIV Uş, TUTARIŞ Hac, Ş’HAPTS’IJ’EKO Pşımaf (ШъхьэпцIыжъэкъо Пщымаф), Abıde Tıv ve Haç’emız idi.

Parsel sahipleri: DEGUMIKO Hace’ye 100 desyatin (**), VINEREKO Pşıkan’a 30 desyatin verildi. AJĞOYIKO Çeleşbıy’ın payı ise Berber’e kaldı. Biz BERZEG Zekeriya’nın köleleriydik. Kızdıkça Berzeg, kölelerini satardı. Beyimiz Berzeg için çift sürerdik, kendisi ise at sırtında dolaşırdı. Özgürlüğümüzü ondan satın aldık. Gerçek soyadımız ‘Melahu’ dur (ТлъэкъоцIэ дэдэр – Мэлахъу).

Bilgi notu:
(*) Thaşıp-eski Abzah köy adı.
(**) Desyatin -1, 092 hektar (10 dönümden fazla,11 dönümden az).

F.1, P.59, d.29
Anlatan: TIV Pak, Pago oğlu, Abzah, 60 yaşında, Haç’emzıy köyü doğumlu
Yazan: R. Hasanıko
Yazıldığı Yıl: Aralık 1940

Abzah ülkesi bozulunca, bir köy topluca Çetıvıne (1) yukarısında iki üç ay süreyle konakladı, ancak Laba Irmağının olası taşma tehlikesi nedeniyle, içlerinden yedi aile Haç’emzıye köyüne geldi ve o köye yerleşti.

O sıralar geçerli piyasa fiyatı üzerinden insan satışı yapılıyordu. Bizler Selzeretko Şumaf ‘ın (Селзэрэткъо Шумаф) köleleriydik.Selzeretko ile azatlık/özgürlük sözleşmesi (2) yaptık. Özgürleşme karşılığı olarak büyük bir karşılık ödedik: Başlık (шъхьарыхъон), deri ve benzerlerini verdik. Bölgemizdeki büyük beyler (пщышхо): Karahuko (Къэрэхъукъу), Sekolıko (Сэколыкъу) (3) ve Mematsıko (Мэмацыкъу) idi.

Bilgi notu:
(1) Çetıvıne –Şimdiki Labinsk kentinin bulunduğu yer.
(2) Azat sözleşmesi-bey ya da werk’in/soylunun kölesine verdiği ve kölenin artık özgür olduğunu bildiren belge.
(3) Bu ailelerden kişiler Rus subayları ya da işbirlikçileri olarak bağımsızlıklarını koruma uğruna direnen Adigelere yaptıkları saldırı ve katliamlarla Adige sözlü edebiyatında, yüz kızartıcı kişiler olarak da yer almışlardır. bkz. “Kızların Ağıtı”, Kube Şaban’ın diğer derlemeleri, internet. -hcy.

F.1, G.59, d.12
Anlatan: BERZEG Yakub, Pşığot oğlu, 94 yaşında, Vıbıh, Haç’emzıye’de doğdu.
Yazan: Hasanıko R.
Yazıldığı Yıl: 3 Aralık 1940

Eski yerleşim yerimiz (Тихэкужъ) 60 haneli Berzeghable köyü idi (Thaç’eğ/ ТхьэчIэгъ –Tulskaya stanitsa yerinde). Annem eski köyümüzde iken hamile kaldı ve ben yeni köyümüzde –Haç’emzıye’de- doğdum. Beyimiz BERZEG Neğoy idi. Beyin koyunlarını otlatır, odununu getirip kırar, tarlalarını sürer ve onun için çalışırdık. Ürettiğimiz ürünün yarısını beye verirdik. Varlıklı Abzahlar köle satın alıyorlardı, böylece yeni beyler türemiş oluyordu. Gerçek soyadımız Neğaptl (ТлъэкъоцIэ дэдэр Нэгъаплъ), şimdiyse beyimizin soyadını taşıyoruz. Kök olarak deniz (-Karadeniz-) ötesinden (İstanbul’dan) geliyoruz, babamın babaları oradan geldiler. İlkin İncıc’de (*) kaldık. Babamın babası orada öldü. Babam çalındı ve BERZEG Neğoy tarafından satın alındı.Haç’emzıye köyünün kurulduğu yıl doğmuşum. O dönemde insan çalma/insan hırsızlığı olayları yaygındı.

Bilgi notu:
(*) İncıc-Zelençuk Irmağına Adigelerin verdiği ad. Laba Irmağı kıyısında yaşayan Adigeler, Karaçay-Çerkes yöresi Adigelerine hala İncıcli derler.

F.1, G.59, d.12
Anlatan: DAVIR Aslançerıy Beğerseko oğlu, 47 yaşında,
Haç’emzıye köyü doğumlu, Abzah.
Yazan: R. Hasanıko.
Yazıldığı Yıl: 3 Aralık 1940

Babamlar Abdzahe köyünde (şimdiki ‘Abadzehskaya stanitsası’,AC Maykop rayonu) doğdular. Babam 1915’te 59 yaşında öldü. Abzah ülkesi bozulunca, çocukları sırtlarında, çiğ et yiyerek ve yaya olarak orman içlerinde uzun bir süre dolaşıp durdular, sonunda Pşıjhable köyü yakınına gelip oraya yerleştiler. Orada bir buçuk yıl kaldılar. Ardından Hakurınehable (1) köyüne gittiler, orada da iki yıl kaldılar. Haç’emzıye kuruluyor diye bir haber gelince, baba evimiz dördüncü kez oraya taşındı. Haç’emzıye’ye geldiğinde babam 19 yaşındaydı. Başka köyleri terk edip gelen ailelerle Haç’emziye köyü büyüdü.
Ormanda barınan Adigelerin bir dini yoktu (2) (мэзым зычIэсым дин яIагъэп). Şöyle yemin ederlerdi: “Bu benim sopam” (Мыр сибэщ) derlerdi.
Deşıçımıko Pşıpıy, Meretıko, Aşnec Kosıye, Tıv J’ınt’, bu Abzahlar Abdzahe’den ayrılıp Maykop eteğindeki (Мыекъопэ жэгъу) Thağelıg Harmanı (3) denilen yere, arazi almak için Boleteko’nun yanına gittiler (4). Bu kişilerin bıyık ve sakalları uzayıp karışmış, suratlarını kapkara kaplamış, ağızları da görünmez olmuştu. Gidip “toprağımız yok, ormanınız bol, bize bir öküz derisi kaplayacak kadar olsun bir yer veriniz” dediler, o da verdi. Ancak Boletıko ile geçinemediler ve Hatıjıkoye köyü (Хьатыжъыкъое) tarafına gidip yerleştiler.

Bilgi notu:
(1) Hakurınehable-Adigey’de kalmış olan tek Abzah köyü, Şevgen rayonu merkezi. -hcy.
(2) Burada dağlarda yaşayan Adıgelerin Müslüman ya da Hıristiyan olmadıkları söylenmek isteniyor olmalı.Oysa Adigelerin çok eskilerden beri çoktanrılı (Thabe) bir dini vardı. -hcy.
(3) Maykop eteği, Thağelıg harmanı (Тхьагъэлыдж ихьэмэ лъапэ)- Şimdiki Maykop kentinin bulunduğu ovadaki eski bir yer adı.-hcy
Not: Thağelıg-Ekinler ve Bereket tanrısıdır. Bu da Adigelerin bir dininin bulunduğunu gösteriyor. Daha çok bilgi için Bkz. “Çerkesya’da değişik dinlerle ilişkili yer adları”,
internet. -hcy.
(4) Bu öykü “Tube’de toprağı paylaşan” aileler biçiminde değişik biçimlerde anlatılır. Paylaşıma katılan aile soyadları da (ЛъэкъуацIэ) farklı olarak söylenir.

F.1, P.59, d.23
Anlatan: ANÇOKO Bıl Mustafa oğlu, 74 yaşında. Doğduğu köy Ğobekuay,
şimdi oturduğu köy Yegerıkuay (Еджэркъуай).
Yazan: R. Hasanıko
Yazıldığı Yıl: 5 Aralık 1940

Mezç’eğ’den ayrılıp Laba boyuna yerleşen Adıgelerin yaşamı şöyleydi: Egemen/karar sahibi kişiler olarak birlikte yaşıyorlardı, kendi belirledikleri temsilcileri vardı (унашъо яIэу зэдэпсэуштыгьэх, лIы хэхыгъэхэр яIагъэх) . Hak sahibi 50 aile/hane adına toprak veriliyordu, toprak dört parçaya ayrılıyordu. Her bir aile kendi başına yiyecek pişiriyordu. Tahıldan yiyecekler, boza (бахъсым), mısır çöreği (мэджадж) ve böyleleri hazırlanıyordu. Dört aileye ortaklaşa bir sapan veriliyor,sapana sekiz öküz koşuluyordu, bu iş için dört kişi çalışıyordu. (МэщэчитIур зы пуд имыкъумэ аштэщтыгъэп.)

Birlikte çift sürmeye gittiklerinde uzun bir çardak (къакъыр) kurup eşyalarını oraya koyarlardı. Sürülecek yerleri sopayla (къорэгъкIэ) işaretleyerek bölüştürürlerdi, en yaşlı kişi bayrağı yukarı kaldırdığında çift sürme işi başlardı. Dinlenme zamanları da bayrak kaldırılarak bildirilirdi. Grup birbirine yardım ederek, yardımlaşarak çalışırdı. İş, ürün devşirmeye/hasata geldiğinde, her bir aile kendi ekinini kendi kaldırırdı. Thaç’eğ’den çıktıktan sonra,Adıgeler iki üç yıl birlikte böylesine bir ortak yaşam sürdürmüşlerdi.

Ardından tarla sınırları çizilerek ailelere toprak verildi ve her aile kendi toprağını kendi işlemeye başladı. Parsel sahipleri parsel bildirimlerini/ belgelerini Maykop’taki yetkili Dağlı (Adige) Yargıcı AĞOYKO Aslanbeç’e verdiler.

F.1, P.59, d.27
Anlatan: Jıhu oğlu SİHU Tevçoj (Сихъу Теуцожь Жьыхъу ыкъу), Abzah, 52 yaşında, Vınerekohable (Унэрэкъохьаблэ) köyü doğumlu, Yegerukay (Еджэрыкъуай) köyünde oturuyor.
Yazan: R. Hasanıko
Yazıldığı Yıl: 1940

Doğum yerim Vınerekohable. Vınerekohable deniz ötesine (-Türkiye’ye-) göç edince, ben bir aylık idim, annem Yegerukay köyünden idi ve beni alarak Yegerukay’a geri döndü. Yegerukay doğumlu değilim denerek dağıtımda bana toprak payı (hisse) düşmedi. Ancak Vınerekohable köyündeki toprak payım verildi. Ben de 30 km ötedeki o köye gidip çalışıyordum. Evimi üzerinde inşa etmem için Yegerukay’da bir arsa bile verilmedi.

Vınerekohable’de 8 desyatin (87 dönüm) toprağım vardı, bunun 6 desyatinini ortağa veriyor, iki desyatinini de gidip kendim işliyordum.

Toprak dağıtımı işinde Yegerukay köyünde oturan ŞIVMIŞH’ Cambol’a (Щыумышх Джамбол) ise, benden de daha acımasız davranıldı. Cambol’a 1917’ye değin toprak verilmedi.

F.1, P.59, d.28
Anlatan: YELDARIKO Alıy Karamıza oğlu, 91 yaşında, Kabardey, doğum yeri Thaç’eğ (Arım ğehun), Cırakıy’da oturuyor.
Yazan: R. Hasanıko
Yazıldığı Yıl: 1 Aralık 1940

Doğduğum yer Arım ğehun (*) (Арым гъэхъун)(Thaç’eğ). Orada uzun süre yaşadım. Babamı deniz ötesine, Mısır’a götürmüşlerdi. Babam hacca gidenlerle geri dönmüştü. Babamın doğduğu yer Kabardey Ülkesi. Babam deniz ötesinden dönünce Cırakıy köyünün Bzekohabl mahallesine yerleşti. Cırakıy ve Yecerukay köy adları Mezç’eğ’de oturdukları o eski dönemden geliyor. Yecerko’nun (Еджэркъо) soyu/soyadı (илIакъор) – Ajğoyku (Ажгъойкъу). Cırakıy adı ise adamın kendi adı, Yecrak (Еджракъ) da onun ağabeyi.

Babam K’emguylar arasına katıldı, K’emguylar dindar idiler.

20-30 yıl Çar’a karşı düşmanlık güttüler, 17 yıl boyunca da Rusya’yla savaştılar. Baş edemeyince de, Rusya ile barış imzaladılar.

Mezçeğ’den (ormanlık/dağlık bölgeden) Adıgelerin kovulmalarına varlıklı (лъэрыхь) Adıgeler neden oldular. Ayteçıko’ların yanında kura (пхъэдз) çekip köyleri buralara yerleştirdiler. Amirler (Начальникхэp) şimdiki Dondukovskaya stanitsasının bulunduğu yeri Hacemıko’ya verdiler. Orada 30 yıl oturdular, ardından deniz ötesine _Türkiye’ye- gittiler. Köleleri ellerinden alınmazdan önce, Çarlık yönetimi tarafından varlıklı kesime toprak verilmişti. Naip (**) din uğruna gözyaşı döker gibi yapınca, biri de: Onun ağlama nedeni, “Niye daha erkenden gelip Abzahları köle yapmadım ki demek istediği içindir” demişti. Adıge topluluklarının kökü Arap ülkesine dayanıyor (***). Adıgeler bu ülkeden-Adıge ülkesinden- gidip Arap ülkesinde başkanlık yapıyorlarmış. Sırasıyla oraya gitmiş 15 kadar kişi var. En son giden de KANŞAV Veğur (Къаншъау Огъур). Neğoylar (Нэгъойхэр) burasının havasına dayanamadılar, burada yok oluruz diyerek buralardan gittiler (-Türkiye’ye göç ettiler-hcy).

Bilgi notu:
(*) Arım ğehun (Арым гъэхъун) – Bu yerin neresi olduğunu saptayamadık, ancak Maykop’a uzakta olmayan bir yerin adı olabileceğini düşünüyoruz. Nart söylentisinde anlatılan Arım Oşha (Арым иIуашъхьэ), yani Arım Kurganı Kujorskiy taraflarında bulunuyor, bu nedenle de Maykop yöresinde olmalı diyoruz. Arım ile Veş’ade (Ошъадэ) kardeş idiler, ikisini de Maykop kentinin kuzeydoğu tarafında öldürdüler ve oraya defnedildiler (Veş’ade Uaşh/ Ошъадэ 1уашъхь).
(**) Naip, Şamil’in Abzahlar arasına gönderdiği temsilcisi Muhammed Emin’e Adıgelerin verdiği ad. Bir anlatı için bkz. “Hacilyas Varol (Лыщэ) ve Muhammed Emin’e İlişkin Bir Anlatısı”,internet; Biyografisi için de bkz. “Muhammed Emin”-Vikipedi.
(***) Buradaki gibi Hacilyas Varol’un Muhammed Emin üzerine anlatıları ve Adıgelerin kökeninin Arap olduğu biçimindeki anlatısı ilginç bir biçimde örtüşmektedir. Bkz. Hacilyas Varol'a Göre "Çerkes Halkının Oluşumu", ayrıca ''Koç'', internet. -hcy

F.1, P.109, d.13
Anlatan: DZIBE Nahu (Дзыбэ Нахъу) Yegerukay köyü.
Yazan: R. Hasanıko. -03. 03. 1941.
Yazıldığı Yıl: 3 Mart 1941

Thaç’eğ’den gelip Yegerukay’a yerleştiklerinde, köylülerin yönetim karşısında bir başkanlarının bulunması yasal bir zorunluluktu. DIRGUŞ’AVEKO Berzeg (werk) başkan yapıldı. Başkan bir subaydı. Başkan (тхьаматэ) olanlara toprak veriliyordu. Ancak henüz toprağını almadan, Dırguş’aveko Türkiye’ye (Истамбол) göç etti. Göç etmeden önce, yerine dünürü MIŞINEKO Şumaf’ı başkan yaptırdı (kızı Şumaf’ın oğlu ile evliydi). Dırguş’aveko adına verilen toprak, göçten sonra alındı. Dırguş’aveko da, toprağını Mışıneko’ya bıraktı.

F.1. P.59, d.14
Anlatan: BEDANIKO Şerel’ıku Pegoj oğlu, Abzah, Cırakıy köylü.
Yazan: R. Hasanıko
Yazıldığı Yıl: 3 Aralık 1940

Babamın babası Abzah ülkesinde (Thaç’eğ’de) doğdu. Çar onların ormanlık (*) (dağlık) alanda barınmalarına izin vermiyordu, Adıgelerin yarısı İstanbul’a gitmek üzere Karadeniz kıyısına gitti, Türkiye’ye gidemeden sahilde ölenler de çok oldu.

Cırakıy köyü, daha önce Arım Ğehun denilen bir yerde bulunuyordu. Abzah ülkesi bozulunca, Hacemıkohable köyü, şimdiki Dondukovskaya stanitsasının bulunduğu yere yerleşti. Bu yerleşme 85 yıl önce gerçekleşti. Türkiye’ye göç etmeden önce köy o yerde 20-23 yıl kalındı. Aynı sırada başka başka köyler de kuruldu. Cırakıy Thaç’eğ ormanından (**) ayrılınca, köylüler Pşıçevit’u (***), büyük orman denilen yerde, bir yıl boyunca çardaklarda barındılar. Cırakıy ilkin 60 hane idi.

O sıralar Cırakıy yakınında üç orman vardı: Çet mez , Çetmez lıy , Bjeğal’e mez .

Cırakıy’ın şimdiki yerinin toprağı daha verimli bulundu ve taşınıp oraya yerleştiler. Köy kurulunca başka aileler de gelip bu köye yerleştiler.

Cırakıy adı iki kardeşin adından geliyor. Büyük kardeşin adı Yecark, küçüğünkü de Cırak idi. Yecerukay ve Cırakıy köy adları bu iki kardeşin adından geliyor.

Toprak alınması: KAPLANIKO Adedcerıy Rus ordusunda görevliydi. Ancak toprağı/parsel hakkı (участкэ) yoktu. Kaplanıko bir Rus generalinin korumasıydı, yanlarından yaya geçen biri şöyle dedi: “Bekçiliğini yaptığın domuz gibi besili bu kişi de neyin nesi” diyerek tüfekle (участкэ) generali öldüreceğini söyleyince, Adedcerıy atlayıp generale ateş etmesini engelledi, kurşun Adedcerıy’ı yaraladı ve eli sakat kaldı. Haber Çar’a ulaştı, Kaplanıko’ya istediği yerden 5 bin desyatin toprak verildi. Kaplanıko Ruslara haber yetiştiren bir casus olarak ömrünü tamamladı.

Cırakıy 84 yıl önce Farz Irmağı kıyısındaki bu yere yerleşti.

Cırakıy’da Abzah, K’emguy, Mehoş, Şapsığ, Kabardey ve Abaza (абадзэ) gibi değişik topluluklardan insanlar yaşıyorlar

Toprak alma hakkı (Участкэ) olanlar: Daçe, Hakurın, Hacemıku, Bedaneko, Ahmet, Mışıneko, Vınereko ve Ajğoyıko aileleri idiler. Adıgelerin deniz ötesine gitmelerine neden olan şey şudur. Rus Çar’ı Adıgeleri dağlık/ormanlık bölgeden sürünce, “Rus’un eline geçtik, mahvolacağız, ona hizmet edemeyiz, dinimiz farklı, Müslüman Padişah’ının ülkesine gideceğiz” diyerek deniz ötesine gittiler (хым икIыжьыгъэх). Önceleri toplulukların yerleşim yerleri şöyleydi: Abazalar (Абадзэ)- İncıc (Zelençuk) Irmağının yukarısındaki dağ eteklerinde yaşıyorlardı. Onlara Abaza denmesi, onların abalar giymiş olarak ülkeye gelmiş olmaları nedeniyledir. Aba, keçeden yapılma kaftandır. Ülkeye geldiklerinde bir ordu gibi kalabalık idiler, bu nedenle onlara abadze/’keçe kaftanlı ordu’ dendi.

Abzah/ Абдзах-Abazaların aşağısındaki düzlük yerlere yerleştiler, adları buradan gelir. Beyleri (pşı) yoktu.

Mehoş/ Мэхъош-Thaç’eğ ormanı kıyısında (Iупэм) oturuyorlardı. Beyleri (pşı) Beğırseko idi.

K’emguy/ КIэмгуй-Maykop taraflarında yaşıyorlardı. Beyleri (pşı) Ayteçıko (Boletıko) idi.

Vıbıhlar/ Убых-Ş’aşe/Ş’açe/ Шъащэ/Шъачэ (Soçi) yöresinde oturuyorlardı.

Adıgeler dağlık bölgelerden çıkartıldıkları sıralarda ayaklarındaki çarıkları pişirip yiyecek durumlara düşmüşlerdi, çocuklarını atıp canlarını kurtarabilmek için kaçmak zorunda kalıyorlardı.

Bilgi notu:
(*) Adıge Ülkesi’nde belli bir yüksekliğe kadar dağlar orman, onun üstünde çayır, daha yüksek yerlerde karlar, kalıcı karlar, buzullar ve sivri kayalarla kaplıdır. Bu nedenle dağ denildikçe orman da akla gelmelidir. -HCY.
(**) Thaç’eğ ormanı/Тхьэч1эгъ мэз- Büyük, kutsal orman. Adıgeler eskiden bu ormanda Avcılar Tanrısı Mezıtha (Мэзытхьэ) ile Büyükbaş Hayvanlar Tanrısı Ah’ın’ın (Ахын) bulunduğuna, bunların bolluk/bereket saçtıklarına ve koruyucu olduklarına inanırlardı. Her bir yörenin kendi Thaç’eğ ve Ah’ın ormanı vardı. Daha çok bilgi için Bkz. “Çerkesya’da değişik dinlerle ilişkili yer adları, internet. -HCY.
(***) Pşıçevit’u/ ПщычэуитIу- Şimdiki Pşıjhable köyünün bulunduğu yer.

F.1, P.59, d.17
Anlatan: KUNIJ Ayse Dorıj oğlu (Къуныжъ Айсэ Дорыжъ ыкъу), 83 yaşında, Fedz köyünde doğdu, Blaşepsın köyünde oturuyor, biraz okuma yazması var.
Yazan: R. Hasanıko
Yazıldığı Yıl: 2 Ekim 1940

Rusya ile ilk anlaşan (ешIугьэр) yöre Kabardey’dir. Rusya karşıtı birkaç aile “Domuz yemi –Rus uşağı- olmak istemiyoruz” (къоныбэм тихьанкIэ тыфаеп) diyerek İncıc (Zelençuk) Irmağı yöresine gelip yerleştiler. Rusya Kabardey’i ele geçirdikten sonra İncıc yöresine de yöneldi. Rusya ile uzlaşanlar İncıc yöresinde kaldılar, uzlaşmayanlar toplanıp Abzahların yanına gelip buralara -Meşşodz h’ekuj/ МэшIодз хэкужъ (ТхьэчIэгъ) yöresine yerleştiler.

Meşşodz h’ekuj’da geçim şöyle sağlanıyordu: Mısır ve ekin ekiyor; kürek, kürek sapı ve ağaç merdiven (пхъэлъэмыдж) yapıp satıyorlardı. Meyvecilik de yapılıyordu.

Abzahlar Şapsığ ülkesine değin uzanan yerlerde yaşıyorlardı.

Naip (1) Rus çarının casusu (ишпионэу) idi. Abzahların arasına girip sayılarını öğrendi ve Ruslara bildirdi. Ruslar, ormandaki yapraklar sayısınca dağlık bölgelerde bir Adıge nüfusu olduğunu sanıyorlardı, ancak durum Naip tarafından saptanıp Çar’a bildirilince, Çar hızla ülkeyi ele geçirme kararına vardı (2).

Çar’ın ordusu Maykop yerine yerleşti, bir başka ordu da Tuapse’ye (ТIуапсэ) yerleşti. Çar şöyle dedi: “Size toprak vereceğim, kölelik kaldırılacak, silahlarınızı bırakınız” dedi. Bunu kabul etmeyenler denizin ötesine gittiler, kabul edenler de burada kaldılar .

Abzahların dağlardan indirildikleri dönemde Şapsığlar da dağdan indirildiler, Sergiyevskaya stanitsası yanında üç yıl kaldılar, ovaya alışık olmadıkları –havasına uyum sağlayamadıkları –için, üst makamlara ricalarda bulunup oradan ayrıldılar. Kabardey köyleri ise Fedz kıyısında oturuyorlardı. Naçalnik okrugu (idare merkezi) olan Lavinskaya stanitsasında Abdurahmanov (Kabardey) bulunuyordu. Werkler/soylular kölelerini bırakmamakta inat edip silahlı direnişe kalkışınca, Rus ordusu harekete geçti, ayaklanmayı bastırdı . Fedz vadisinde çok sayıda insan öldürüldü (3). Ayaklanmayı başlatan kişi ise, KANDORIKO İsmel’dir.

Fedz’den alındık ve bize sınırları çizilmiş/yasal tarlalar kurayla dağıtıldı. Fedz’den ayrılışımız üzerinden 74 yıl geçti. Kabardeyler bir yıl kadar Fedz’de ikamet ettiler. Köyümüz Blaşepsıne’de oturan bey (Княз), DEREKO Aslançerıy (Дерэкъо Аслъанчэрый) idi.

Bilgi notu:
(1) Naip, yukarıda bildirildiği gibi Muhammed Emin’dir. -HCY
(2) Hacilyas Varol da aynı bilgiyi sunuyor. Bkz. ”Hacilyas Varol (Л1ыщэ) ve Naip Muhammed Emin’e İlişkin Bir Anlatısı”, CC Tarih, 2. İndex.
(3) Fedz (Kabardeyce ve Rusça: Hodz) vadisi olayı. Bu olay, General İsmail Berkok’un yazdığı ve teyzesinin de şehit olduğunu belirttiği çarpışma olabilir. Bkz. “Tarihte Kafkasya”, s. 525, 530