İkinci Dünya Savaşı Sırasında Adıgey’in Devlet Arşivi

İkinci Dünya Savaşı’nın –Ruslar lehine- zaferle sona erişinin 70. yılı, 18 Şubat 1943 tarihi de Almanların Adıge ülkesinden çıkarılışının 72. yılı. Bu iki olaya ilişkin bölgesel belgelere bir göz atmamız gerekiyor. Sözünü ettiğim şey Adıge Özerk Oblastı’nın (il) arşiv (хъарзынэщ) fonudur.

İkinci Dünya Savaşı yılları boyunca Adıge Cumhuriyeti Ulusal arşivinde insanlarımızın yiğitliği sayesinde elde kalan belgeler titizlikle korundular. Savaş olmasaydı, eldeki belge sayısı kuşkusuz çok daha fazla olacaktı.

Maykop’un işgal edildiği 9 Ağustos 1942 tarihi ile özgürleştiği 29 Ocak 1943 tarihi arasında çok sıkıntılı bir dönem yaşandı, Adıgey’in merkezi Maykop’ta ekonomi adeta dumura uğradı. İşgal döneminde, Hitlerci güçler hiçbir suçu olmayan 4 bin üzeri kişiyi bu yerde kurşuna dizdiler.

Kenti tahliye edişleri sırasında faşist Alman güçleri Maykop’taki sanayi tesislerini ve sosyal hizmet verilen çok sayıda binayı tahrip ettiler ya da ateşe verip yaktılar. A. Andreyev adını taşıyan “Lesomebel” adlı kombineyi, kent elektrik santralını, gar istasyonunu, kürk işleme koleji merkezini, “Glavtabak” adlı tütün işleme tesisini, posta ve telgraf hatlarını, “Körler Eğitim Merkezi” ile çok sayıda tesisi yerle bir ettiler.

Faşist güçler acımasız bir biçimde kentteki ilk, orta ve yüksek okullarda bulunan kitaplara ve kütüphanelere zarar vermekten de kaçınmadılar. Kulüp ve okul binalarını ve yemekhaneleri at ahırlarına çevirmişlerdi.

Almanlar kenti boşaltırken en gözde 33 sosyal hizmet binasını ateşe verip yaktılar. Bunlar arasında Öncüler Evi, üç katlı subay evleri, otel binası, Devlet Bankası binası, parti komitesi, kent belediyesi binaları ve en iyi mağaza binaları bulunuyor.

Kent parkını da yok ettiler, park girişindeki Lenin heykeli, “Lesomebel” kombinesi ve diğer tesislerde giriş yerlerinde bulunan Lenin büstleri parçalandı. Faşist güçler ilk elde Maykop kentindeki 100 tesis ve organizasyonu, 1936 yılı fiyatlarına göre 155 milyon ruble değerinde olan varlığı zarara uğrattılar.

Kentteki tesisler ile organizasyonların kendi döner sermayeleri vardı. Ancak o sıralar henüz il yönetimine verilmemiş olan belgeler bulundukları yerlerde imha edilmişlerdi. Üst talimat gereği emekçilerin Adıge Özerk İli (oblast) Meclisi komitesi 21 ocak 1944’te bir il komisyonu kurma kararı aldı. Komisyonda yer alan 7 kişinin başı Devlet arşivi (Къэралыгъо хъарзынэщ) başkanı Konopkin idi. Komisyonun görevi Alman işgalcilerin vermiş olduğu zararları saptamaktı. Uzmanlar işe başladılar 20 Nisan 1944’te görevi tamamladılar.

22 kuruluş ve tesis incelendi. Oluşturulan kurullar tarafından bulunan belgeler korumaya alınıyordu. İlkin 1930 yılından Ağustos 1942 yılına değin olanlar ele alındı. Yıkılan ve yok edilen mal varlığını yeniden tesis etmek için planlı bir çalışma gerekiyordu, her bir zarar bir bir belirleniyordu. Örnek tesislerin çoğunun planları eldeydi, ancak bilimsel-teknik, bilimsel-tarihsel özellikler taşıyanlar da çoktu. Her şeyden önce bunlar kentin fabrika ve tesislerine ait idiler.

Almanya’nın 17. birlikleri Maykop’a yaklaştıklarında işe yarayacak arşiv belgelerinin ve tesislerin ateşe verilmeleri, yakılmaları emredilmişti, ancak birkaç binada ateşe verilemeyen belgeler kalmış, bunlar yakılamamıştı.

Bunlardan bazıları da “Glavneftesnab“ adlı dolum tesisleri, belediye jeodezi bürosu, A. Andreyev adını taşıyan “Lesomebel” tesisi, Maykop su kanalı idi. Bu tesislerin ana aksamları taşınmadığı ya da yakılmadığı için düşmanın eline geçmişti.

Uzmanların belirlemelerine göre, bu belgeler yok olmuş olsaydı, tesislerin yenibaştan ele alınıp kurulmaları çok zor olacaktı. Önemli tesislerin yok edilmiş olmaları yine zorluklara yol açmıştı: Kentin özgürlüğüne kavuşturulmasından sonra, işletme ve kurumlarda kimlerin kaç yıl çalıştıklarına ilişkin belgeler yok olmuştu ve bunların yeniden belirlenmeleri olanaksız hale gelmişti.

1936 yılından bu yana Maykop kenti Ulusal eğitim bölümünün kendi arşivi vardı, burada 422 belge/ malzeme vardı.

Uzmanların belirlemelerine göre, en büyük kayıp savaş sırasında çocuklarını yitirmiş ana babaların çocuklarını bulma olanaklarının kalmamış olması idi.

Başka bir örnek de verelim: Maykop kent kamu hizmeti binasında 1932 yılından itibaren 10 bin kadar belge, 10 belgesel film, 126 tablet biriktirilmişti. Bu demirbaşlar savaş sırasında Maykop’tan taşınamamış, tümü kentte kalmıştı. Kent belediyesinin sıkı koruması altındaki bu belgeler yok edilmemişti, ancak Almanlar onları yanlarında götürmüşlerdi.

Bu bürodaki malzemelerin büyük bir önemi vardı, çünkü her bir ailenin evinin boyutu, arsa payı bu belgelerde kayıtlıydı.

Bir sonuç özetlemesi yapacak olursak, şunları söyleyebiliriz: 1930-1940 yıllarında bir araya getirilmiş olan bir birikim büyük bir yıkım geçirmiş oldu. Şu ana kadar Maykop’un kent tarihini yeterince belirleyememiş olmamız, bu yıkım nedeniyle zorlaşmış bulunuyor…

Almanların Adıgey’e gelişleri sonrasında gençlerin ve öğrencilerin tarlalarda çalışmaları, siperler kazımaları, konutlar inşa etmeleri konusundaki anlatılar ve değişik yazılar günümüze yeterince ulaşabilmiş değil. Emekliye ayrılmış kişilerin anlatılarını kayda geçirmek için “Savaş Çocukları” adlı bir devlet programı oluşturulmuştu. 1928 yılı ile 1948 yılı arasında yaşanmış olan olaylarla ilgili çalışmalar, araştırmalar kayda alınmıştı. Ne yazık ki, sözü edilen döneme ilişkin derlemeler, organizasyonların ve toplumun isteklerine karşın, Adıge Cumhuriyeti Ulusal Arşivi (Лъэпкъ хъарзынэщ), bunları paylaşma olanağından yoksun bulunuyor.

KAZANÇI Asfar (Kezençı Asfar).

Adıge mak, 18 Şubat 2015

Çeviri: Hapi Cevdet Yıldız