Günümüz Adıgeleri ve anayurt
(Джырэ адыгэхэмрэ ныдэлъф ч1ыналъэмрэ)
Dr. Vınereko Mir
İki yüz yıl kadar önce, Adıgeler tek bir ülkede yaşıyorlardı. Başka uluslar bu Adıge ülkesine Çerkesya (Черкесие) diyorlardı. Bir Adıge ülkesi olan Çerkesya ikiye ayrılmıştı.
İlki, yukarılardaki (dağlardaki) Adıgelerin (ыпшъэрэ адыгэхэр) yaşadığı Kabardey yöresi (Къэбэртэе T1уaк1э) idi. İkincisi, k’ah’e/ ova Adıgelerinin (к1ахэ адыгъэхэр) yaşadığı Batı Çerkesya idi.
Ancak Kafkas Savaşı nedeniyle Adıgelerin çoğunluğu topraklarından çıkartılarak toplu halde Türkiye'ye sürüldüler. Kabardey, 1822'de Rusya'nın bir parçası haline geldi (1). K'ah'e (к1ахэ/ ova) Adıgeleri de 1864 yıllından beri Rusya’ya bağlı olarak yaşıyorlar.
O tarihten (- 1864’ten-) beri Adıgeler iki gruba ayrılmış oldular: Kafkasya'da, kendi ülkesinde (хэгъэгу) kalmış olan Adıgeler ve dış ülkelerde/diasporada (хымэ хэгъэгухэм) yaşayan Adıgeler. Şu an Kafkasya'da 700 bin üzeri bir Adıge nüfusu bulunuyor, Türkiye ve diğer dış ülkelerde ise 5 milyon dolayında Adıge yaşıyor.
Kafkasya'da kalan Adıgelerin kendi öz anayurt toprakları üzerinde üç bölgesel ülkesi (ч1ыгу хэгъэгуищ) bulunuyor. Bunlar Adıge Cumhuriyeti, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti ve Kabardey-Balkar Cumhuriyeti'dir. Bu üç Adıge ülkesi, Rusya Fedrasyonu sınırları içerisindedir.
Şansımız varmış ki, dedelerimizin toprağı, bir yaşam yeri, bir tarihsel miras olarak bizlere kaldı.
Adıge köyleri altı yöreye dağılmış olarak eski Adıge topraklarında varlıklarını sürdürüyorlar: Mozdok (Мэздэгу) Adıgeleri 4 köy halinde Kuzey Osetya ile Stavropol Kray'da yaşıyorlar; yukarı Adıgeler-Kabardeyler Kabardey-Balkar Cumhuriyeti'nde, ortadaki Adıgeler (ыгурэ адыгэхэр) -Çerkesler/ Şercesler Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde, Yermelhable (Armavir) Adıgeleri de 3 köy halinde Krasnodar Kray'ın Uspensk rayonunda yaşıyorlar; K'ah'e Adıgeleri Adıge Cumhuriyeti'nde 40 üzeri köyde yaşıyorlar, Karadeniz kıyısı Adıgeleri- Şapsığlar ise Krasnodar Kray'ın Lazarevsk (Psışuape/ Псыш1уапэ) ve Tuapse rayonlarındaki (ilçelerindeki) 14 köyde yaşıyorlar.
Sonuç olarak Adıge toplam nüfusunun ancak onda biri, biri diğerinden ayrı bir yörede olmak üzere ata toprağında yaşıyor. 19. yüzyılda (-1860’larda-) Adıgelerin sadece onda bir (1/10) kadarı ülkesinde kalmıştı.
Bizim kendi ata toprağımızda bir ülkemiz var ve bizler bu ülkede yaşıyoruz. Anadilimiz de bir devlet dili.
Toprağını gözbebeğin gibi koru (Уич1ыгу нэкум фэдэу къэухъум) (Adıge atasözü)
(1) – Burada bir bilgi yanlışlığı var, Kabardey’in 1822’de Rusya’ya bağlandığı yazılmış. General İsmail Berkok’un “Tarihte Kafkasya” ve Lesley Blanch’ın “Cennetin Kılıçları” adlı kitaplarında da aynı yanlış bilgi veriliyor. Gerçek anlamda, Kabardey, 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması sonucu Rusya’ya ilhak edilmiştir (Bkz. Prof. Dr. Çırğ Ashad, “Tehlike Kuzeyden Geliyordu”, Cherkessia. net, Tarih Böl.). 1804 yılından 1822 yılına, dahası ve yer yer 1825’e sarkan Rus makamlarına karşı Kabardey ayaklanmaları, 1827 yılına değin süren kahramanca bir Balkar direnişi yaşanmıştır . Konu objektif olarak araştırılmalıdır. - hcy
***
Mozdok Adıgeleri (Мэздэгу адыгэхэр)
Adıgeler bir zamanlar on iki topluluk oluşturuyorlardı. Mozdok Adıgeleri, Kuzey Osetya’daki iki üç köyde yaşıyorlar.
Mozdok Adıgelerinin çoğu Kabardey’dir ama içlerinde Besleney olanları da vardır. Mozdok Adıgeleri Rusya’ya ilk bağlanan Adıgelerdir. 250 yıl kadar önce, birkaç Kabardey beyi (пщы/pşı) (1), kendilerine bağlı köylüleri (я1умэтхэр) ile birlikte Rusya yurttaşı oldular. Mozdok Adıgelerinin Hıristiyan olmaları bu Rusya yurttaşı olmaktan ileri gelir. Onların büyük dedeleri Rusya’ya bağlanınca, Hıristiyanlığı benimsediler ve gereklerini yerine getirdiler. Bu nedenle Mozdok Adıgelerinden birçoğunun Hıristiyan adları ve soyadları bulunuyor. Bu Adıgeler eski Çerkesya’nın en doğu sınırında yaşıyorlardı.
Bu Adıgeler bugün de aynı topraklarda yaşıyorlar, ancak yaşadıkları yerler ve köyleri Kuzey Osetya Cumhuriyeti sınırları içinde kalmış bulunuyor. Bu tür Adıge köylerine de kutır (2) denir.
BİLGİ NOTLARI:
(1) - Kabardeyler arasında irili ufaklı bütün köylerin birer beyi (pşı) ya da soylu bir yöneticisi (л1экъолъэщ) olurdu, bu beyler daha büyük beyler tarafından korunurlardı. Örneğin, bir zamanlar Büyük Kabardey’in 4, Küçük Kabardey’in de 3 büyük bey (hanedan) ailesi vardı. Kabardey’deki beylik düzeni ve toprak köleliği 1861 Rusya reform programı gereğince, 1868-1869 yıllarında kaldırılmış, bağımlı köylüler (tlxukol’ / лъхукъуэл1) ve toprak köleleri (пщыл1/ pşıl’) özgürleşmişlerdir. - hcy
(2) – Kutır – Adıgelerin Rus ya da Adıge, fark etmiyor, Kafkasya’daki küçük Hıristiyan köylerine vermiş olduğu ad. Hıristiyan oldukları için Mozdok rayonu Adıge köylerine de ‘kutır’ deniyor. – hcy
***
Karadeniz kıyısı Adigeleri (Хы1ушъо адыгэхэр)
Karadeniz kıyısı Adıgelerine ulusal bir ad olarak Şapsığ (шапсыгъ) denir. Eskiden Şapsığlar 300 bin nüfuslu idiler. Şimdiki Şapsığların sayısı ise Rusya nüfus sayımı listelerinde 3 bin olarak yazılıyor (1). Eski Adıge yurdu tamamında 18 Şapsığ köyü kalmış bulunuyor. Bu köylerin 14’ü Karadeniz kıyısındadır. Bunlar: Thağapş (Тхьагъапшъ), Hacıko (Хьаджыкъу), Kalej (Къэлэжъ), Lığoth’ (Лыгъотх), Ah’ıntam (Ахынтам), Ş’hafit (Шхьафит), Şeh’ek’ey (Щэхэк1эй), Şşoyıko (Ш1оикъу), Kodeş’hape (Кодэшъхьапэ), Nejıgu (Нэжъыгу), Aguy - Şapsığ (Агуй- Шапсыгъ), Psıbe (Псыбэ), Ts’eps (Ц1эпс) ve Ğuako (Гъуакъо) köyleridir. Kafkas Savaşı sonrasında da birer Adıge yerleşimi olan, ancak geçtiğimiz yüzyılın ortalarında, başka uluslardan kişilerin gelmesiyle, Adige olmayanların nüfus çoğunluğunu oluşturduğu yerleşim yerlerinden Ts’eps, Ğuako, Mekups (Мэкъупс), Aşape (Ащапэ), Psışşuape/Lazarevsk (Псыш1уапэ) gibi köylerde, Ş’açe/Soçi (Шъачэ) ve Tuapse (Т1уапсэ) gibi kentlerde de, yüzlerce Şapsığ ailesi yaşıyor (2). Sovyet egemenliği (SSCB) döneminde 21 yıl boyunca (-1924-1945 arası-), Karadeniz kıyısı Adıgelerinin Şapsığ Ulusal Rayonu (Шапсыгъэ лъэпкъ район) adlı bir özerk bölge yönetimi vardı. Şimdiki Şapsığ köyleri Tuapse ve Soçi’nin Lazarevsk (Псыш1уапэ) rayonları sınırları içinde bulunuyorlar.
Bu son 15 yıldan beri Karadeniz kıyısı Adıgelerinin bir Şapsığ Meclisi (Шапсыгъэ Хасэ) kurulmuş bulunuyor. Meclis (Xase) elinden geldiğince ulusal sorunlara çözümler bulmaya çalışıyor. Meclis, Krasnodar Kray'dan da yardım ve destek alıyor.
BİLGİ NOTLARI:
1) – Ruslar Şapsığ sayısı konusunda kuşku yaratıcı davranışlar içindeler: Resmi olarak, Rusya Federasyonu içindeki Şapsığ nüfusu, 2002’de 3,231, 2010’da da 3,882 olarak belirtiliyor. Sayının düşük gösterilmesi, Şapsığlara kendi öz toprakları üzerinde özerklik verilmesini engelleme amacına dayanıyor. Şapsığ nüfusu, tamamı Şapsığ yazılacak yerde, Adıge, Şapsığ ve Çerkes biçiminde üçe bölünerek nüfus sayım cetvellerine geçirilmiş bulunuyor, aymazlık içindeki bazı Khase’lerimizin (sivil toplum örgütlerinin) de, halkı bütünleştirme derken, bölme oyununa geldiği anlaşılıyor. 2002’deki resmi 3,2 bin Şapsığ nüfusa karşılık, yine 2002 nüfus sayımı rakamlarına göre, Şapsığ’ın Soçi ve Tuapse yörelerinde (ilçelerinde) toplam 8, 367 Adıge (Adıge, Şapsığ, Çerkes) nüfusu bulunuyordu. Bu nüfusun tamamı Şapsığ’dır ve oralarda Şapsığ olmayan ayrı bir etnik Adıge ya da Çerkes nüfusu yoktur. (Daha çok bilgi için bkz. “Adıge Özerkliğinin 90. Yılında Durum – 1” . -hcy
(2) - Günümüz Şapsığ kaynaklarına göre Karadeniz kıyısındaki Şapsığ nüfusu 12 bin, daha çok olduğunu söyleyenler de var. 1992’de Tuapse’yi ziyaretim sırasında orada yaşayan ve bize yardımcı olan genç ve sevimli bir Şapsığ hanımı, sadece Tuapse kenti içinde bin kişilik bir Şapsığ nüfusunun bulunduğunu, ancak -ırkçı/ milliyetçi örgütler üyesi- Rusların o sıralarda ev ev dolaşarak, Şapsığlara özerklik verilmemesi için imza toplamakta olduklarını söylemişti. Ertesi yıl konuştuğum Thağapş köyü doğumlu olup Lazarevsk’te oturan bir akrabam (Hapi Aslan), Tuapse kenti içindeki Şapsığ sayısının bin kişiden daha fazla olduğunu söylemişti. Nüfus sayımında Şapsığların hepsinin kendi resmi etnik adlarıyla yazılmadıkları, üç etnik ad altında bölündükleri, böylece hak talep edecek Şapsığ nüfusunun düşük/ küçük gösterildiği özerklik konusunda engellemeler konduğu söyleniyor. – hcy
***
Yermelhable (Armavir) Adıgeleri (Ермэлхьаблэ адыгъэхэр)
Adıgeler Armavir kentine Yermelhable (- Ermeni köyü-) diyorlar (*). Yermelhable Adıgeleri Krasnodar Kray’ın Uspensk rayonundaki üç Adıge köyünde yaşıyorlar. İlki, Ş’haşefıj (Шхьэщэфыжь) bir K’emguy köyüdür, diğer ikisi, Kurğokuaye (Кургъокъуае) ve Beçmızaye (Бэчмызае) ise, Besleney köyüdür.
Bu köylerdeki ilk ve orta dereceli (гурыт) okullarda Adıgece öğretiliyor.
(*) - Armavir Ermenileri Adıgece konuşuyorlardı. Bu insanların çoğu Sovyet İç Savaşı sırasında yok edilmiş, bir kısmı da ülke dışına kaçmıştır. Şu sıralar Armavir'de az sayıda Adıge Ermenisi kalmış bulunuyor.- hcy
***
Türkiye Adıgeleri
Adıgelerin büyük bir çoğunluğu dış ülkelerde/diasporada yaşıyor. 140 yılı aşkın bir süreden (1864’ten) beri Adıgeler (Çerkesler) Türkiye’de yaşıyorlar. Türkiye’de 800 kadar Adıge köyü bulunduğu söyleniyor. Adıge köyleri Türkiye’nin çeşitli illerine serpilmiş olarak varlıklarını sürdürmeye çalışıyorlar.
Türkiye’deki küçük Adıge çocukları okullarda Türkçe öğrenim görürler. Adıge çocuklarının, Türkiye’deki yasalar gereği, okullarda Adıgece öğrenim görme özgürlükleri bulunmuyor.
Hangi ülkede olurlarsa olsunlar Adıgeler aynı dili konuşuyorlar ve aynı geleneklere bağlılar. Değişik ülkelerde yaşayan Adıgeler karşılaştıklarında, konuşmaları ve davranışlarıyla birbirlerini hemen tanıyorlar.
Adıgeler 45 kadar değişik ülkede yaşıyorlar. Anayurdunda kalmış olan Adıgeler Adıgece anadillerinde okuyorlar (*). Adıge öğrenciler anadillerini, tarih ve edebiyatlarını okulda öğreniyorlar. Rusya içerisinde Adıge/ Çerkes adları taşıyan üç cumhuriyetteki televizyon, radyo ve tiyatrolarda Adıgece kullanılıyor, gazeteler, dergiler, sanatsal ve bilimsel kitaplar Adıgece olarak yayınlanıyorlar. Adıge geleneği de (Adıge xabz) Adıge okullarında Adıgece olarak öğreniliyor. Biz bu olanağa, kendi ülkemizde, ata toprağında yaşamakta olmamız ve bir devletimizin bulunması sayesinde kavuşmuş bulunuyoruz.
Yiğit/Ceylan doğduğu yere döner (Blaner zışatlfığem yek’ujı/ Бланэр зыщалъфыгъэм ек1ужьы)
Yabancı diyarlarda varlıklı yaşamaktansa, kendi ata toprağımda ölürüm (Khıme Khekum sışıtkhen nahi, sikhekuj sışerel’/ Хымэ хэку сыщытхъэн нахьи, сихэкужь сыщэрэл1)
Dünyayı dolaş, sonunda evine dön (Dunayır kak’uhi vivne yıhaj/ дунаир къэк1ухьи уиунэ ихьажь).
(Adıge atasözleri).
BİLGİ NOTU:
(*) İsrail Adıgeleri de, devlet okulunda Adıgece öğrenim görüyorlar- hcy
1998’de, Adıge Cumhuriyeti’ne dönmeleri öncesinde Yugoslavya Adıgeleri de, devlet okulunda (Sırp okulunda) Adıgece öğrenim görüyorlardı.
Bir de Ürdün örneği var: Adıge/ Çerkes Kadınları Yardımlaşma Derneği, bir park gelirinden yararlanarak Ürdün başkenti Amman’da ‘Emir Hamza Okulu’ adlı bir özel okul açmıştır, okulun bazı sınıflarında seçmeli ders niteliğinde Adıge dilinin okutulduğu söyleniyor- hcy
***
ADIGE VE ADIGELİK
Adıge Toplulukları
18. yüzyılda 24 Adıge (Çerkes) topluluğu/ boyu vardı. Topluluk sayısı 19. yüzyılda 12 oldu. Her bir Adıge topluluğunun (tlepk/лъэпкъ) kendine ait birer bayrağı (nıp/нып) vardı. Ancak tüm Adıgeleri temsil eden ortak bir ulusal bayrak da (nıp/bırak) vardı. Ortak bayrakta 12 topluluğun her birini temsil eden 12 yıldız bulunuyordu. Bu bayrak, bugün Adıge Cumhuriyeti'nin de devlet bayrağıdır. O dönemden günümüze Şapsığ ve Natuhay bayrakları ulaşmış bulunuyor, bu bayraklar hâlen ulusal müzemizde sergileniyorlar. Öteki Adıge cumhuriyetleri, Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes cumhuriyetleri Çerkeslerinin neredeyse tamamına yakını Kabardey’dir(1). İki Besleney köyü-Beçmızaye ile Kurğokuaye- Krasnodar Kray'ın Uspensk rayonundadır.
Adıge topluluklarının nüfusları eskiden de farklıydı. V. G. Novitski'nin yazdığına göre, 1830 yılında Çerkesya'da (Kabardey bölgesi / Къэбэртэе Т1уак1э dışında) bir milyonun üzerinde bir Adıge yaşıyordu. Bugün Adıge Cumhuriyeti'nde 110 bin dolayında bir Adıge nüfusu bulunuyor, bunlar yedi topluluğa (tlepk) ayrılıyorlar. Her bir topluluk kendi değişik köy ya da köylerinde kendi yaşamını sürdürüyor: 1 köy Abzah (2), 1 köy Natuhay, 4 köy Şapsığ, 1 köy Besleney, 3 köy Kabardey, 11 köy K'emguy ve 21 köy de Bjeduğ köyüdür.
Adıge topluluklarının dil ve gelenekleri arasında farlılıklar görülebiliyor, ancak hepsinin Adıge olduğunu belli eden çok sayıda ortak değerlerimiz vardır.
Adıgelik seni insanların arasına onurla katar ve onurla çıkarır (Adıgağem vahişeşt yıç’i vakıhıhişıjışt/ Адыгагъэм уахищэщт ык1и уакъыхищыжьыщт) (Eski Adige deyişi), s. 87-88.
BİLGİ NOTU:
(1)– Kabardeyler arasında Kabardeyleşmiş çok sayıda Şapsığ ve diğer kökenli soayadları taşıyan aileler vardır. Bu durum Kabardeylerin Azak Denizidoğusundaki eski yörelerinden şimdiki yerlerine çekilmeleri öncesinde sürdürdükleri birlikte yaşamın bir sonucu olmalı – hcy
(2) - 1998’de Kosova’dan dönen Adıgelerin yerleşim yeri olan Mefehable köyü ile birlikte Adıgey’deki Abzah köyü sayısı 2 oldu. Mefehable, Maykop’un 3-4 km kadar doğusundadır. - hcy
***
ADIGE CİNS ATLARI (АДЫГЭ ШЫ ЛЪЭПКЪХЭР)
Ulusal ekonomi (хъызмэт), ulusun üzerinde oluştuğu toprağa bağlı olarak biçimlenir. Kuzeybatı Kafkasya, Adıgelerin ata toprağıdır. Adıge toprağında bulunan dağ eteği düzlükleri, dağlar ve dağ yaylaları tarım ve hayvancılığa elverişlidir.
Birkaç bin yıldan beri Adıge toprağında at beslenir. Adıge ekonomisinde, ulusun tanınmasına neden olan çalışmalar arasında at yetiştiriciliği de önemli bir yer tutar. Bir Adıge at cinsi olan Kabardey atı, dünya cins atları arasında yer alır ve tanınır.
Adıgeler çok eski dönemlerden beri atı sadece bir binek atı olarak kullanıyor, arabaya, boyunduruğa koşmuyorlardı. Arabaya, boyunduruk ve sabana koşulan hayvan öküzdü. Adıgeler açısından at eğer vurulmak üzere yaratılmıştı. Ava, keşfe, geziye ve savaşa atla giderlerdi.
Kullanma ve yetiştirilme amaçlarına göre Adıge at cinsi çeşitlere ayrılırdı: Beçkan (бэчкъан) (*), ş’evelıhu (шъэолыхъу), şağdıy (щагъдый), jıraşte (жьыраштэ), abık’u (абык1у) ve tram (трам).
Savaşa katılacak ve sefere çıkacaksan- beçkan,
Yarıştıracaksan/ at yarışlarına katacaksan- jıraşte,
Eğitim vereceksen (п1урым уетэщтмэ)- pç’eğual (пк1эгъуал/ kır at),
Kalkış yaptıracaksan (бгъэхъуш1эщтмэ)- Arap atı (арабыш), derlerdi.
Atlar tip ve görünüm bakımından da ayrılırlardı. Adıgeler atın görünümü (теплъэ) ile gücünün birbirine bağlı olduğunu söylerlerdi. Buna ilişkin öykü ve masallar gerek anayurtta ve gerekse Türkiye'de hâlâ anlatılır. (s. 105-106).
BİLGİ NOTU:
(*) Beçkan, ’beç=bey+kan=soylu’ sözcükleri birleşimi birleşik bir sözcük olup en soylu, ‘soylulara özgü at’ gibi bir anlam veriyor. Şevelıhu da beylere özgüydü ve ata sahibinin damgası vurulabilirdi. Soylu olmayanların soylu atlara binmelerine izin verilmediği söylenir. – hcy
Doç. Dr. VINEREKO Mir
İlkokul 3- 4. sınıflar için “Adıge Geleneği” (Адыгэ Хабз) adlı ders kitabından alınmıştır,
Maykop, 2007, s. 11-19.
Çeviri: Hapi Cevdet Yıldız
***
Kör kurdun öyküsü (Тыгъужъ нэшъум икъэбар)
Her iki gözü de kör olan bir kurt, fazla büyükçe olmayan bir ormanda, kimseye zarar vermeden, yavruları ile birlikte, uzun bir süreden beri yaşayıp duruyormuş. Ancak, bir yaz sabahı, güneşin henüz doğmakta olduğu bir sırada, ansızın bir atlı avcı grubu üzerlerine gelmiş, kurt ailesini önüne katmış.
Kör kurt (тыгъужъ хьафизэр) en önde koşarken, kendisini izleyen yavrularına seslenmiş:
- Bizi kovalayan atlıların en önünde olan at nasıl bir at? - diyerek.
- Pts’eğoptl/ doru at (пц1эгъоплъ), - demişler yavrular.
- Öyleyse atı güneşin doğduğu tarafa baktırın!-diye seslenmiş yavrularına. Doru atı/ pts’eğoptlı yöneltip doğan güneşe baktırmışlar, öylece ondan kaçmayı başarmışlar.
- Şimdi bizi kovalayan at nasıl bir at? , -diye yeniden sormuş anne kurt.
- Şı kare/ yağız at (шы къарэ/siyah at), -demişler.
- Öyleyse domuz çukurlarına (къошэп1э машэмэ) doğru koşun, demiş.
Yağız at çukurlara takılmış, yavrular kurtulmuşlar.
- Şimdi bize yetişmek üzere olan at nasıl bir at?
- Pç’eğuale/kır at (пк1эгъуал), - yanıtını vermişler.
- Öyleyse sivri dikenlere (цык1эф) doğru kaçın!- diye kör kurt yavrularına seslenmiş.
Kır atın derisi ince olduğundan dikenler batmaya başlamış, böylece yavrular kurtulmuşlar.
Ardından ayak seslerinden bir atlının daha kendilerine yetişmek üzere olduğunu hafize (kör) kurt anlamış, yavrularına seslenmiş:
- Şimdi bize yetişmekte olan at nasıl bir at?
- Bırul/demirkırı (бырул), - demişler yavrular.
- Çabuk, ayrılın ve farklı yönlere kaçın!- diye seslenmiş anne kurt.
- Peki nasıl buluşacağız daha sonra? -diye sormuşlar yavrular .
- Artık, kurt derilerinin satıldığı kürkçü pazarında buluşuruz, demiş anne kurt.
Doç. Dr. VINEREKO Mir, İlkokul 3- 4. sınıflar için “Adıge Geleneği” (Адыгэ Хабз) adlı ders kitabından alınmıştır, Maykop, 2007,s. 106-107, çeviri: Hapi Cevdet Yıldız
