Amphoralar (koşın)

Soçi’de Olimpiyat yarışmalarının başladığı günden bu yana gazetemiz okurları artan ölçüde sorular soruyorlar. Yer adlarını, sporculara verilecek  ödüllerin neler olduğunu, vb’ni öğrenmek istiyorlar.

 

 

Adıge Cumhuriyeti Ulusal Müzesi çalışanı, ünlü arkeolog ve aynı zamanda Adıge sorunu ile yakından ilgilenen Tev Aslan sorduğumuz soruları yanıtlamış bulunuyor.

 

 

 

 

İlk Olimpiyat yarışmaları Athena’ya adanıyordu

 

 

Soçi (Ŝaçe, Шъачэ) Adıge Atayurdunun en güzel köşelerinden biri. Güzel bir liman yanında, hemen üstünde de dağlar yükseliyor, şifalı kaynakları (pınarları) var, donanımlı bir sağlık ve dinlenme yeri. Burada şu günlerde yapılmakta olan XXII. Kış Olimpiyatlarınıbütün bir dünya   izliyor. Ulusumuzun yaşadığı bu yerin tarihinin mükemmelliğini ziyaretçilere anlatmak istiyoruz. Ulus olarak kış sporu için yetişmiş atletlerimiz -henüz- yok, bu nedenle yarışmalarda yer alamıyoruz, ama gençlerimiz ve kızlarımız iddialı olarak kültürel olimpiyatlara katılıyorlar.

 

 

 

 

Adıge Ulusal Müzesi Soçi’de ilginç eşyaların yer aldığı  bir sergi açtı. Arkeolojimizin, etnografyamızın ve ulusumuzun güzelliğini tanıtan bir “Adıge Evi” (Adıǵe Vıne/ Адыгэ Унэ)kuruldu. Her yerden gelen konuklar  evi ziyaret ediyor, tarihimiz ve kültürümüz ile tanışıyorlar..

 

Ziyaretçiler içinde, daha önceki yaz Olimpiyatlarına katılmış, gerek anayurttan ve gerekse diasporadan gelmiş ve madalya almış olan soydaş/ Adıge sporcularla da karşılaşıyor, onlarla gurur duyuyoruz.

 

 

 

Bazı yer adlarının içerdikleri anlamlar

 

Soçi’nin yakın ve uzak  çevresinde Adıgece yer adlarının sayısı çok. Bu adların anlamlarını soranlar da çok. İlk günden beri telefonum durmadan çalıyor, soru üstüne soru soruluyor. Yarışmanın yapıldığı ana stadın adı “Fışt” (Фыщт). Yarışma başlar başlamaz bu sözcüğün Adıgece/ Çerkesçe  anlamı bütün bir dünyanın duyacağı bir biçimde açıklandı. Şu an Soçi’de bulunan ziyaretçiler, çalışma arkadaşlarıma yer adlarının anlamlarını sık sık soruyorlar, takıldıkları durumlarda da bana telefon ediyorlar.

 

Ŝaçe – Soçi, kentin adı, bu ad, bu yerde – 1864 yılına değin- yaşamış olan Vıbıh topluluğundan geliyor.  Soçi, Vıbıh dilinde  ‘deniz kıyısında oturan ya da ırmak kıyısında oturan’ anlamını veriyor (Ежь убыхыбзэмкIэ къикIырэр - хыIушъо Iус е псыIушъо Iус).

 

Fışt – Kafkas Dağları içinde zirvesi kalıcı karlarla kaplı olan dağların  en batıda bulunanıdır. Fışt zirvesi kalıcı karlarla kaplıdır. Daha batıda, Tuapse ile Ṡemez (ЦIэмэз/ Novorossiysk)yöresinde bulunan dağlardaki  karlar yaz mevsiminde eriyorlar. Fışt Dağının tepesi sürekli beyaz görünümlü olduğu için oraya Adıgece olarak “fıjev şıt/ фыжьэу щыт” (rénev fıjev şıt/ ренэу фыжьэу щыт) (sürekli beyaz duruyor) diyorlar, burada iki sözcük tek bir sözcükte kısalarak birleşmiş bulunuyor: Fışt. Fışt için sözlüklerde yazılmış olan “beyaz başlı” (ŝhe fıj/ шъхьэ фыжь), “ak saçlı” (ŝhaś fıj/ шъхьац фыжь)  adlandırmalarını doğru bulmuyoruz.

 

 

Atkuac (Iаткъуадж) ya da Eŝherıpş (Iэшъхьэрыпщ) – şimdiki Krasnaya Polyana (- Kızıl ya da Güzel Çayır-) denen yerde bulunan eski  bir Adıge Vıbıh köyünün adı. Köyde 200 kadar aile yaşıyordu. Köylüler  Kudeps  Irmağı (Ḱudeps psıĥo / Кудэпс псыхъо) kıyısında oturuyorlardı, bağımsız idiler (ŝhefitığex/ шъхьафитыгъэх). Köydeki ľeko ĺeş (лIэкъо лъэш/ soylu) ailenin sülale adı Arte idi.

 

 

Kudeps – neftnaya voda- petrollü su, ırmak.

 

Mešops (МэшIопс) – Matsesta – Ateşli/ Kızgın su/ Sıcak Irmak.

Aler – Adler (Алэр – Адлер). Ale sülale adından türeme. Yüksek Alıko Dağı yakınında.

 

Veşuten (Ошъутен) – Oşten – Veşu (Ошъу) – “dolu” (град), tene (тенэ) – “zastrevat”.

 

Ĥuĺıĵıy -  Gelencik(Хъулъыжъый – Геленджик). Ĥuĺıĵı – “otlak, mera” (пастбище) – ĵıy – küçük (ṡıқu/  цIыкIу). Ĥuṕe ṡıқu  (ХъупIэ цIыкIу)(küçük otlak, mera).

Psıšope kal (ПсышIопIэ къал) - Lazarevsk

 

 

İki ulus yakın dost idiler

 

 

Eski tarihte ya da  Antik dönemde, MÖ birinci binyılda  Mıvţeler (Meotlar) (1) ile Grekler(Ellinler – эллинхэр) arasında karşılıklı dostluk ilişkileri bulunuyordu: Birbirlerini ziyaret ediyor, ticaret ve eleman değişimi yapıyorlardı. Bu iki ulus arasındaki dostluğun kesin kanıtı, atalarımızın ve dedelerimizin, Yunanlılar dışında hiçbir kimseye/ ulusa kıyılarımıza yerleşme izni/ hakkı tanımamış  olmalarıdır.

 

Dostluk ilişkileri olmasaydı Greklere kıyıda kentler kurdurmazlardı. Tarihte Adıgelerin önde gelenlerinin (pşı) Yunanistan’a gittikleri ve orada gördükleri dua ve tapınma ayinlerini  dönüşlerinde de sürdürdükleri yazılıdır. Bir yazılı kaynakta Mıvţelerin beylerinden  (pşı)  Ŝevelıye (Шъэолые) Greklerin yanında uzun bir süre kalıp döndükten sonra, Greklerin kendi tanrılarına dua ediş biçimleri gibi dua etmeye başlamıştı ama kardeşi buna izin vermemiş, önlemişti.

 

 

 

Mıvţeler ile Grekler arasındaki ilişkilerin dostluğa dayandığının bir kanıtı da Eski Yunanistan’da imal edilmiş çok sayıda eşyanın yığma mezarlarımızdan (Uaŝhe/ Iуашъхьэ, kurgan, tümülüs) çıkmakta olmasıdır. En ilginç eşyalar arasında Panathenaea Festivali yarışmalarında ödül olarak verilen amphoraların (iki kulplu testi) bulunuyor olmasıdır.

 

 

Bunları Greklerin barındığı Karadeniz  kıyısı boyunda bulmuş değiliz, Adıge  Anayurdunda, Adıgey’in merkezi yerlerinde bulmuş bulunuyoruz (2). Bulduklarımız çok sayılmaz. Ben kendi başıma 1982 yılında 4. Vılape yığma mezarında  iki adet Panathenaea  amphorasının parçalarına ulaştım ve onları çıkardım. Uzmanlar parçaları temizleyip birbirlerine yapıştırdılar, restore ederek ilk biçimlerine yeniden kavuşturdular.

 

 Panathenaea  yarışmalarında ödül olarak kazanılan amphoralar satılmazdı, yarışmalarda üstün gelenlere verilirdi. Yarışmalar MÖ 556 yılından başlamak üzere Atina’da yapılırdı. Görünüşleriyle birbirine benzer olan bu eşyalara lakalar sürülmüş, üzerlerine de değişik renklerde resimler işlenmiş: üstlerinde Zekâ Tanrıçası Athena’nın ve yarışan atletlerin resimleri var. Bizim bulduklarımızda da  bu resimler bulunuyor.

 

Amphora üzerindeki Athena resmi

 

 

Yukarıda belirttiğimiz gibi, bu güzel amphorlar (koşın/ testiler) satılmaz, sadece yarışmalarda üstün gelen sporculara verilirdi.  Bu testileri Yunanistan’a gidip Olimpiyatlara katılan Mıvţe gençleri   kazanmış ve ata yurdumuza getirmiş olmalılar. Mıvţe gençleri Yunanistan’da yapılan Olimpiyatlara katılabiliyorlardı. Her dönemde  ve her spor dalında, özellikle güreş alanında yaman güreşçilerimiz vardı, yine varlar. Karşılaşmalarda Grekleri yendikleri de kuşkusuzdur.

 

 

Amphora ödülleri MÖ. II. yüzyıla değin boş verilmez, içi zeytin yağı ile doldurularak verilirdi.

 

 

Güreşçilerin özel eşyaları da vardı

 

 

Şimdi de spor konusunda bir anlatı. Güreşçilerin kullandığı strigil (ṡentĥuaĺ/ цIэнтхъуалъ/ kaşağı)  konusu. Bu alet demirden imal edilirdi. Anapa’da bulunan strigil gümüşten imal edilmiş, altın suyuna batırılmıştır (3).

 

Atletler çıplak halde yarıştıkları için yarışmalara kadınlar katılamaz ve yarışmaları izleyemezlerdi. Güreşin başlamasından önce, güreşçiler, vücutları kaygan olsun diyerek üzerlerine bol miktarda zeytin yağı sürerlerdi. Kumda güreşirlerdi, bu yüzden vücutları yağa yapışmış kumla kaplanırdı. Güreşten sonra vücutlarına bulanan yağı ve kumu strigil(ṡentĥuaĺ) ile sürüp temizlerlerdi.

                                strigil (ṡentĥuaĺ) 

 

Olimpiyadın başlangıç biçimi

 

 

Panathenaea  oyunları, Atina kenti tanrısına adanmış olarak dört yılda bir düzenlenirdi. İlk dönemler sporcular her yıl yarışıyorlardı, daha sonra dört yılda bir yapılır oldu.Yarışmaların başlamasından bir gün önceki akşam  atletler ellerinde meşalelerle dolaşır, şarkılar söyler, dans ederlerdi, ardından  da kurban olarak (kurmen, ţışe/ къурмэн, тIыщэ) çok sayıda hayvan keserlerdi. Beş gün yarışırlardı.

 

İlk gün ve son günlerde dualar edilir, dini hizmetler ve kurban kesim işleri (тIыщэ Iофыгъохэр) yerine getirilirdi.

 

İlk Olimpiyat oyunları dört yılda bir Zeus’a adanarak Olimpia yöresinde yapılıyordu. – Mora Yarımadasında, kıyıdaki - Elise’de (Eleia) bulunan Zeus Tapınağı önünde Olimpiyat yarışmaları düzenleniyordu.

 

 

Saptandığına göre, ilk yarışma MÖ 776 yılında yapıldı. MS 394 yılında da Roma İmparatoruTheodosius Olimpiyat oyunlarına son verdi. Olimpiyat oyunları 1896 yılında P.Coubertin tarafından yeniden başlatıldı ve dört yılda bir oynanıyor.

 

 

 

Her bir sporcu ve onun ülkesi adına birinci gelmek büyük bir gurur kaynağı oluyor. Çok sayıda ulusun yarıştığı Olimpiyatlara çok sayıda atlet katılıyor, her biri kazanmak için yarışıyor. Rusya takımı da onlardan biri. Sporcularımız ellerinden geldiğince birincilikleri almak için yarışıyorlar. Biz de onların başarılı olmalarını, üstün dereceler almalarını bekliyoruz. Atletlerimiz en önde yarışın! Rusya birinci gelsin! Adıgelerin tarihi toprağında yapılan yarışmaları herkesin anımsamasını da diliyoruz.

 

 

 

 

Tev Aslan

 

 

Adıge Cumhuriyeti Ulusal Müzesi’nde bilim emekçisi, arkeolog, Rusya Gazeteciler Birliği üyesi.

 

Adıge mak, 20 Şubat 2014

 

(1)- Mıvţeler (Meotlar)- Adıgelerin  türediği eski  ulus.

(2)- Rus, 1990'lar öncesinde  Adıgelere Adıgey dışında kazı yapma iznini vermiyor olmalıydı. Adıge toponomisi üzerine çalışan ve Adıge yer adları konusunda bir kitap da yayınlayan rahmetli Meretıko  Kasim’e niçin Adıgey ile sınırlı bir çalışma yaptığını,  diğer Adıge yöreleri (Krasnodar Kray, KÇC, KBC) üzerine yer araştırması yapmadığını sormuştum. “Adıgey dışında, sadece Kıyıboyu Şapsığe için çalışma izni alabildim, bunu da zar zor alabildim” yanıtını almıştım. 

Sayın Açumıj Hilmi, Adıge arkeologların  Psıfabe (Goryaçiy Kluç) kentinde bir eski Adıge kentini ve tarihi eserleri ortaya çıkardıklarını, ancak bu eserlerin bütçe/ para yetersizliği nedeniyle restore edilemediklerini ve tanıtılamadıklarını yorumunda bildirmiştir. Şimdiki Adıge arkeologlarına Adıgey dışında çalışma izni verildiği anlaşılıyor, bildirdiği bu değerli bilgiler için değerli arkadaşımıza  teşekkür ederim. Ayrıca yazarlarımızdan Semih Akgün de Çerkesya Gezisi kapsamında Psıfabe'ye de özel bir yer vermiş bulunuyor.– hcy

(3)- Strigil (ṡentĥuaĺ)- Sabunun icadından önce vücuda parfüm kokusu veren yağlar ve güller sürülür, daha sonra bunlar strigil ile kazılır, vücut temizliği böyle yerine getirilirdi.- hcy

Not: Çeviri yazı Adigehaber ve Cherkessia.net sitelerinde de yayındadır. Tire içindeki açıklamalar bize aittir. - hcy

***
Özgün metin