Adıgeleri Sevmiş Bir Yazar
Aleksey oğlu Kiriy,
19.yüzyıl ikinci yarısı ile 20.yüzyıl başlarında Kuban Oblastı’nda yaşamış, Ukrayna
edebiyatı konusunda çalışmış ve önemli adımlar atmış olan bir yazar grubu
içinde yer almış biridir, şair ve çevirmen olma yanında, yaratıcı yazarlığı
Adıgey’den koparılması olanaksız biridir de.
Aleksey Kiriy 1889
yılında –şimdik Ukrayna’nın- Çernigov ilinde Krupiçpole adlı küçük bir köyde
doğdu. Yoksul bir ailenin beşinci ve
sonuncu çocuğu olarak dünyaya geldi. Annesi Pelageye okuma yazma biliyordu,
büyük bir müzik yeteneği de vardı, güzel sesiyle şarkı söylerdi. Pazar günleri
köylüler bahçe kapıları önünde toplanır,
Aleksey’in annesi Pelageye de onlara Şevçenko, Lermontov ve Gogol’dan parçalar
okurdu. Kalabalık bir aileyi geçindirmenin tek yolu, zengin köylülerin işlerinde gece gündüz
demeden ırgatlık yapmaktı. Çocuklar da büyür büyümez anne ve babalarıyla
birlikte çalışmaya başlamışlardı. Ancak ücretler son derece düşüktü ve geçinmelerine
yetmiyordu. Bu nedenle baba gurbete, Kuban’daki stanitsalara, Kazak köylerine
çalışamaya giderdi. Köye her dönüşünde baba Adıge ulusunun yiğit, soylu ve
yakışıklı bireylerden oluşma bir toplum olduğunu sık sık anlatırdı. Küçük çocuk
da bu anlatılanları ilgiyle dinliyor, aklında tutuyordu. Sonunda çocukta
Çerkesleri görme ve tanıma isteği bir
tutku haline gelmişti.
Aleksey, henüz çok
küçük bir yaşta çalışmaya başlamıştı, yine de köyündeki ilkokulun üçüncü
sınıfına değin okumayı başarmıştı. Biraz büyüyünce annesi tarafından bir dükkana
çırak verildi, ortalığı temizliyor, ayak işlerini görüyordu. Bir süre sonra
dükkandan ayrıldı, amcasıyla birlikte bir şeker fabrikasında çalışmaya başladı.
Ancak rejim karşıtı düşünceler taşıdıklarının anlaşılması üzerine her ikisi de fabrikadan kovuldular. Aynı
yıllarda çocuk yeniden okumaya, bir yandan da keman çalmaya, kitap okumaya ve
şiir yazmaya başladı.
1906 yılında Aleksey
Kiriy baba evinden ayrılıp yeni bir yaşam için Kuban iline (-Adıgelerin
barındığı eski Çerkesya topraklarına-) geldi. Çocukluğunda güzel bir yer olarak
duyduğu Kafkasya’yı görmek, Adıge ulusunu tanımak istiyordu. İlk yolculuğunda
zorluklarla karşılaştı, çocuk duygularını
“Далеко-далеко, на чужбине” (Uzakta, yabancı bir ülkede) adlı şiirinde dile
getirdi. Yığınların, yoksul insanların umarsızlığını, yaşamın adaletsiz
olduğunu kavramıştı, bu konuyu işleyen yazılar yazmak istiyordu. Büyük kent
Yekaterindar’a (şimdi Krasnodar) ayak bastı, ancak bir iş bulmanın kolay bir
şey olmadığını da anlamıştı, yine de Kafkas diyarının güzelliği onu kendine çekmiş ve ona dayanma gücünü
vermişti. Uzun süreli bir işsizlikten
sonra, barındıkları çiftlik evinin sahibi A. Lukaş’ın yardımıyla, onun da çalıştığı
yerel mahkemede, 1906’da mahkeme kâtibi
olarak işe başlar. Çocuğun var gücüyle
işe sarıldığını tahmin etmek zor değildir, bu arada fırsat buldukça da kitap
okuyordu. En çok da Rus klasiklerini okuyordu. Kentteki tiyaro kulübüne de üye
olmuş, fırsat buldukça da sahne çalışmalarında görev alıyordu. Bu sıralarda şiir yazma
dışında oyun (tiyatro) yazarlığına da adım atıyor, ilk dram kitabı “Sibiryalılar”ı (Сибиряки) yayınlıyor.
Aleksey Kiriy şiirlerini
“Ridniy kray” dergisi ile Yekaterinodar’da yayınlanan “Novaya zarya” (Yeni
Şafak) ve “Кубанский курьер” (Kuban Kuryesi) gazetelerine yayınlamaya başladı.
Ancak A. Kiriy’i asıl tanıtan şiir 1910 yılında Ukraynaca yazıp yayınlattığı “Родная
нива” (Yerli Niva) adlı şiiridir. Genç ozan Oleksa Kiriy takma adını
kullanıyordu.
Aleksey Kiriy 1920’li yıllardan başlayarak 1930 yılına
değin Adıge Özerk İli mahkemesinde başkatip olarak iş çalıştı (O sıralar Adıge
il merkezi henüz Maykop’a taşınmamış olup Krasnodar kentindeydi). Adıge
folkloruna ilgisi artmış, Adıge ulusuna iyice yakınlaşmıştı. Kiriy’e en çok
yardımcı olan kişi de Adıge oyun yazarı Śey İbrahim (Tsey İbrahim) idi,
her ikisi de aynı konuda çalışıyordu. 1928 yılında Harkov kentinde Ukraynaca
yayınlanan “Схидний Свет” (Işıklı Shidniy) dergisinde Kiriy’in Adıge sözlü şiirinden
yaptığı ilk çevirileri, “Песня про русского генерала Вельяминова” (Rus generali
Velyaminov Şarkısı), “Песня про Шеретлуко Кизбеч” (Şerełıko Kızbeç
Şarkısı), “Песня про выселения черкесов в 1864 годы” (1864 yılında Çerkeslerin Sürgünü
Ağıtı) yayınlanıyor. Bu yıllarda şair Adıge ulusuna iyice tanımış oluyor. Śey
İbrahim ile birlikte köylere yönelik folklor derleme ekiplerinde görev alıyor,
hayli belge de derliyor. Aleksey Kiriy’in yazıları sayesinde Ukraynalı
okuyucular Adıgeleri daha yakından tanımış oldular. Adıge yiğitliğine ilişkin
şarkılar yoğun bir biçimde Ukrayna dergi ve gazetelerinde yer bulmuş oldu.
1932 yılından itibaren
Kiriy Rusça yazmaya başlıyor. “Адыге” (Adıgeler/ Çerkesler) adlı ve içeriği
anlamlı uzun şiirini (poem) yazmaya başlıyor. 1930 yılına, mahkemede çalıştığı
yıllara değin Adıge ulusu üzerine derlediği birikimi bu uzun şiir kitabına
yansıtmak istiyor. Şiir Adıgelerin geçmiş uzun tarihsel yolculuğuna ilişkindi.
Adıgelerin bağımsızlık sesleri ve adalet arayışı kitapta dile geliyor.
Eleştirmenler “Çerkesler” (Adıgeler) şiir kitabı için büyük bir tarih ve
edebiyat anıtıdır, Adıge ulusunun tarihsel geçmişi bu kitapta eksiksiz dile
getirilmiştir, diyorlar.
Kitap Oleksa Kiriy’in çok zeki, çok akıllı biri olduğunu
belli etmiş oldu. Kiriy, 1952 yılında “Seçkiler” (Xeşıpıćığexer) adlı
bir şiir kitabı daha yayımlıyor. Kitapta şiirleri, “Çerkesler” uzun şiirinden
alıntılar yanında, “Кунчукова круча” (Dikbaşlı Kunçıko) adlı Adıge halk öyküsü
(ĥiŝe) tipinde romantik bir uzun şiir de yer alıyor.
Şiirde Kunçıko’nun yiğitliği anlatılır, Kunçıko sevdiği kız Gûl için Azak
Kalesi’ne gider, sevdiği kızı kurtarır, kızı kaçıran Azak Kalesi beyinden kızı
nasıl kurtardığı anlatılır. Kiriy kitap ve yazılarının hepsinde Adıge ulusunun
karakteristik özelliklerini, geleneklerini, karşılıklı ilişkileri, Adıge’nin kendine
olan ve başkalarına karşı duyduğu saygıyı, adalet anlayışını, yiğitliği,
sadakati, doğruluğu ve içten sevgiyi dile gelir.
Şairin anılarının yer
aldığı “Моя жизнь” adlı kitabı, ölümünden çok sonra, 2012 yılında yayınlandı,
kitap Kuban yöresinde büyük bir ilgiyle karşılandı. A. Kiriy kitabı aslında 1920
yılında yazmaya başlamıştı, ancak yazar 5 ocak 1954’te 65 yaşına ayak basmaya
az kala yaşama gözlerini yumdu. Kitabın el yazmaları uzun bir süre
yayınlanamamıştı, sonunda yayınlanmış oldu.
Aleksey oğlu Aleksey
Kiriy Adıge ulusunu seven, Adıgeler üzerine yazan, şiirsel dünyasında Adıge
konusunu işleyen, o doğrultuda yaratıcı ürünler ortaya koyan bir yazar, şair ve
çevirmen idi. Doğumunun 125 yılında adını sevgiyle anmamızın ana nedeni de
budur. Ulusların birliği ve dayanışması konusunda büyük çalışmalar yürütmüş bir
yazardır A. A. Kiriy. İyilik yok olmuyor.
Adıge mak, 3 Haziran
2014
***
03 июня 2014
Я XIX-рэ лIэшIэгъум ия
II-рэ ныкъом ыкIи я XX-м икъежьапIэм Пшызэ шъолъыр украинэ литературнэ
тхэкIэ-шапхъэхэр щызыпсыхьэгъэ тхэкIо купым щыщ усакIоу, зэдзэкIакIоу,
зитворчествэ Адыгеим кIэрыпчынэу щымыт цIыф Алексей ыкъо Кирий.
Алексей Кирий 1889-рэ
илъэсым украинэ къоджэ цIыкIоу Крупичполэу Черниговскэ губернием итым
къыщыхъугъ. Къызэрыхъухьагъэр лэжьэкIо унэгъо тхьамыкIэу сабыитф зыщапIущтыгъ.
Ежьыр ахэм ятфэнэрагъ. Янэу Пелагее тхэкIэ-еджакIэ ышIэщтыгъ, музыкэмкIэ
сэнаущыгъэ ин хэлъыгъ, дахэу орэд къыIощтыгъ. Тхьаумэфэ мафэхэм якъэлэпчъэшхо
дэжь цIыфыбэ къыщызэрэугъоищтыгъ ыкIи ахэм мэкъэ тIупщыгъэ лъэкIыхьагъэкIэ
усакIо хъущт Алексей янэ Шевченкэм, Лермонтовым, Гоголым япроизведениехэм
къафеджэщтыгъ. Бын Iужъур аIыгъын амалэу ны-тыхэм яIэгъэ закъор чIыпIэм баеу
(помещикэу) исым чэщи мафи фэунэIутынхэр ары. ЯкIалэхэри ашъхьэ къызэраIэтэу
янэ-ятэхэм IэпыIэгъу афэхъухэу агоуцуагъэх. Ау лэжьапкIэр мэкIэ дэдагъ ыкIи тыр
ренэу IэгунэкIыгъ. Джащыгъум, тыдэми нахь къызщигъэхъэщтым кIонэу тыриубытагъ,
Пшызэ станицэхэмкIэ зыкъигъэзагъ. Ядэжь къызщыкIожьырэм тым бэ гъэшIэгъонэу
адыгэ лъэпкъым илIыхъужъыгъэ, ишэн-хабзэ, итеплъэ яхьылIагъэу къыIуатэщтыгъэр.
КIэлэцIыкIум а зэхихырэр зэкIэ зыIуищагъ, шIогъэшIэгъоныгъ, ежь ышъхьэкIи
ылъэгъумэ, зэригъашIэмэ а лъэпкъыр шIоигъо мэхъу.
Сабыигъ Алексей
цIыкIур чырэ агъакIо зэхъум, ау ащ готэу ублэпIэ къоджэ еджапIэм иклассищ
къыухыгъагъ. Iэтэхъуагъ тучан мыиным пхъэнкIэкIо-тхьакIакIоу, Iофтабгэу янэ
зыIуегъахьэм. Бэрэ ащ Iумытыгъэу ятэшым кIыгъоу шъоущыгъушI заводми щылэжьагъ,
ау кружок гъэнэфагъэм зэрэхэтхэр къызашIэм, тIури къыIуагъэкIыгъэх. Мы
илъэсхэм еджэным кIалэр джыри нахь зыIэпищагъ, скрипкэми къыригъаIо хъугъэ,
ахэм анэмыкIэу, тхэн-усэныр ыгу къитэджэгъагъ.
Алексей Кирий иусэн
Iоф егъэжьапIэ фэхъугъэх 1909-рэ илъэсым журналэу «Рiдний край», Екатеринодар
къыщыдэкIыщтыгъэхэ гъэзетхэу «Новая заря», «Кубанский курьер» зыфиIохэрэм
къащыхиутыгъэхэр. Ау анахь зэлъашIэнэу зэрэхъугъэр А. Кирий иусэ тхыгъэу
1910-рэ илъэсым «Родная нива» ыIоу украиныбзэкIэ къыдэкIыгъэр ары. КIэлэ
усакIом псевдонимэу Олекса Кирий зыфешIы.
ИкIыгъэ лIэшIэгъум ия
20-рэ илъэсхэм къащыублагъэу А. А. Кирий илъэс 30 тхэкIо шъхьаIэу Адыгэ хэку
судым Iоф щишIагъ. (А уахътэм хэку гупчэу Краснодар щытыгъ). ЗэрэшIоигъуагъэу,
адыгэ фольклорым зыфегъэнэIуасэ, ежь адыгэ лъэпкъми нахь пэблагъэ мэхъу.
Анахьэу зишIуагъэ Кирий къекIыгъэр тхакIоу Цэй Ибрахьимэ зэришIагъэр ары,
тIуми ар зэфэдэу къашъхьапагъ. 1928-рэ илъэсым украинэ журналэу « » зыфиIоу
Харьков къыщыдэкIырэм апэрэу Кирий изэдзэкIыгъэ адыгэ жэрыIо поэтическэ
произведениехэу «Песня про русского генерала Вельяминова», «Песня про Шеретлуко
Кизбеч», «Песня про выселения черкесов в 1864 годы» къыщыхеутых. Мы илъэсхэм
усакIор адыгэ лъэпкъым нахь пэблагъэ мэхъу. Цэй Ибрахьимэ игъусэу фольклор
экспедициехэм ахэлажьэ, материал дэгъу зэрегъэгъоты. Алексей Кирий ишIуагъэкIэ,
украинэ тхылъеджэхэм адыгэхэр зыфэдэ лъэпкъыр ашIагъ, лIыхъужъ орэдхэр
етIупщыгъэу журналхэм, гъэзетхэм Украинэм къащыхеутых.
1932-рэ илъэсым
къыщыублагъэу А. Кирий урысыбзэкIэ Iоф ышIэн фаеу мэхъу. Поэмэу «Адыге»
зыфиIорэм - анахь мэхьанэшхо зыкIоцIылъ тхыгъэм фежьэ. Илъэс 30-м судым Iоф
щешIэфэ адыгэ лъэпкъым ехьылIэгъэ гушъхьэлэжьыгъэу зэIуигъэкIагъэр
къыриIотыкIын мурад зыфешIыжьы. Адыгэм игъогууанэ ар фэгъэхьыгъагъ.
Шъхьафитныгъэ джэмакъэр, зэфагъэр зэфэдэкIэ тхыгъэм къыщэгущыIэх. Тхылъым уасэу
фашIыгъэм ушэтэкIо-критикхэм анахь щыкIагъэтхъыгъэр «Адыге» зыфиIорэ тхылъыр
тарихъ ыкIи литературэ саугъэт инэу мы уахътэмкIэ зэрэхъугъэр, адыгэ лъэпкъым
иобраз лъэш ащ икъоу зэрэщыгъэунэфыгъэр ары.
Ежь Олекса Кирий зэчый
ин зыхэлъ тхакIоу зэрэщытыри къэнэфагъ. 1952-рэ илъэсым иаужырэ поэтическэ
тхылъэу «ХэшыпыкIыгъэхэр» Краснодар Кирий къыщыхиутыгъ. Ащ усэхэм ыкIи поэмэу
«Адыге» ипычыгъохэм анэмыкIэу, романтическэ поэмэу «Кунчукова круча» зыфиIоу
адыгэ хъишъэ мэкъамэр зыкIэтыр къыдэхьагъ. Къунчыкъо илIыгъэ хабзэ ащ къыщыIотагъ,
шIу ылъэгъугъэ пшъэшъэ ялыеу Гюл пае Азов пытапIэм екIуи, ишIулъэгъу
къызэригъэнэжьыгъэр, пшъашъэр азов пачъыхьэу зытыгъугъэм къызэрэтырихыжьыгъэр
къыщиIотыкIыгъ. Кирий итхылъ ыкIи итхыгъэ пстэумэ адыгэ лъэпкъым инэшэнэ
шъхьаIэхэр, ишэн-хабзэхэр, изекIокIэ-шIыкIэхэр, ишъхьэлъытэжь,
изэфэгъэ-лIыгъэ, ишIулъэгъу зэрафэшъыпкъэр къащиIотыкIыгъ.
1906-рэ илъэсым
Алексей Кирий ятэ иунэ къыбгыни, ищыIакIэ нахь нэфагъэ хилъхьан имурадэу
Кубань къэкIуагъ. ИцIыкIугъом Кавказым идэхагъэу зэхихыгъэр, адыгэ лъэпкъыр
ышIэнхэм кIэгуIыщтыгъ. Ау апэрэ лъэгъо-гъогум нэшхъэй зэщыр ыгу къырилъхьагъ,
усэкIо кIэлакIэм апэрэу гум щыхъэрэ-щышIэрэр усэу «Далеко-далеко, на чужбине»
зыфиIорэм къыщиIуагъ. ЦIыф жъугъэ къызэрыкIохэм ягукIае зэхишIэу, щыIакIэм
изэфэнчъагъэ къыIуатэу тхэмэ шIоигъо мэхъу. Екатеринодар къэлэшхом узэрэдахьэу
IофшIэныр бгъотынэу зэрэщымытыри къыгурыIуагъ, ау мы чIыпIэхэм ядэхагъэ ыгу
ыгъэIэсагъ. ШIукIаерэ IофшIэн ымыгъотэу зыхэтыгъэ уж, зиунэ фэтэр исыгъэхэ
Екатеринодар чIыпIэ судым ихэбзэ IофышIэу А. Лукаш ихьатыркIэ, гъэмафэм,
1906-рэ илъэсым судым тхакIоу Iохьэ. КIалэр IэпкIэ-лъапкIэу ыкIи Iофым
ыгъэгумэкIэу зэрэщытыр лъэгъугъоягъэп, нэдэплъыпIэ зыщигъотырэм тхылъхэм
яджэщтыгъ. Анахьэу урыс классикхэм япроизведениехэр икIэсагъ. IэкIэлъ амалхэм
ялъытыгъэу, драмкружокми хэхьэ, сценэм зыкъыщызэIуехы. Мы уахътэм ежь поэтми
драматургием зыщеушэты, апэрэ тхылъыр - драмэу «Сибиряки» зыфиIорэр -
къыдегъэкIы.
Хъугъэ-шIэгъэ инэу
КубанькIэ хъугъэ 2012-рэ илъэсым усакIом игукъэкIыжьхэр зыдэт тхылъэу «Моя
жизнь» зыфиIорэр къызэрэдэкIыгъэр. Ар А. Кирий 1920-рэ илъэсхэм ригъэжьэгъагъ,
ау тхакIор щылэ мазэм и 5-м, 1954-рэ илъэсым, илъэс 65-рэ хъункIэ къэнагъэ
щымыIэу дунаим зехыжьым, тхылъым иIэпэрытхи бэрэ щылъыгъ, ауми дунаим къытехьагъ.
А. А. Кирий адыгэ лъэпкъыр
зикIэсагъэу, ащ телэжьагъэу, поэтическэ гупшысэ зэфэдэкIэ адыгэ темэр
пхырыкIэу, творческэ лэжьыгъэшIу зиIэ тхакIу, усакIу, зэдзэкIакIу. Джары ар
щыIагъэмэ, илъэси 125-рэ зэрэхъущтыгъэр тигуапэу хэдгъэунэфыкIызэ, ыцIэ
къетIоныр къызыхэкIырэр. Лъэпкъхэм языкIыныгъэкIэ, язэгурыIоныгъэкIэ анахь
лъэбэкъу ин зышIыгъэ тхакIу А. А. Кирий. ШIушIагъэр кIодырэп.
