Gencin birine öğüt verilirken atasözü ve deyimlerden yararlanılırdı. Söz gelişi “ Önüne küçük bir sopa konsa bile, onu dinle” denirdi (Beş ṡıқur vape rağevčağemi, yedeu). Toplumun uzun sürelerden beri benimsediği bir deyimdi bu. Önceleri onun farklı bir anlamı vardı, şimdiki anlamı ise öndeki kişinin ya da amirinin sözünü dinlemen ve onun dediklerini yerine getirmeni söyler.

Yardımlaşma, dayanışma, birlikte çalışma ve imeci eskiden ulusumuzun uyduğu gelenek ve görenek kurallarımızdandı. Köyde ya da toplumda çözümü gerekli sorunlar eksik olmazdı. Sorunlar toplantılarda ele alınır, gerekli kurallar oralarda belirlenir ve kararlar alınırdı. Eskiden toplantılara ve meclislere akıllı, bilge kişiler ve yaşam deneyi olan yaşlılar çağrılırlardı.

Köy ya da ülke khaselerinin (meclis) toplandığı yerler, toplantı ve dua töreni (ayin) yapılan belirli yerler vardı. Böylesine toplantılar thaćeğ denilen - kutsal - yerlerde yapılırdı. Adıgelerin dini inanışlarına göre düzenlenen toplantı alanının orta yerine bir sopa çakılırdı. Bu sopa sadece kabuğu sıyrılmış bir sopa olmazdı, tepesinde de bir şeyler bulunurdu.

Çoğu kez tanrılardan hangisini temsil edecekse sopanın ucuna insan ya da bir hayvan başı figürü işlenir ya da bezden bayrağı andıran bir flama asılırdı. Dua töreni (ayin) yapılan, khasenin (meclis) toplandığı ya da muhakeme (yargılama) yapılan yerde sopanın yere sokulmasını kolaylaştırmak için sopanın ucu kazık gibi sivriltilir ya da sopaya demirden bir uç takılırdı. Toprağa saplanan bu şeye, sopaya khase (xase, saplama) denirdi. Çok sayıda tanrının varlığına inanıldığı dönemlerde ayine (thaĺeu) ve meclis toplantısına (khese zefes) katılanlar o sopaya, “toteme” yaklaşır, elini üzerine koyar ve yemin ederlerdi.

Ulusumuz kadim (çok eski) dönemlerde benimsemiş olduğu gelenek ve görenek (khabze) kuralları vardı, benimsenmiş kuralları daha sonraları da sürdürme gibi bir geleneğimiz de vardı. Adıgeler V. yüzyılda Hıristiyanlığı kabul etmeye başladılar. Hıristiyanlık Rum Ortodoks Kilisesine dayalıydı ve Bizans’tan geliyordu. Bin yılı birkaç yüzyıl aşkın bir süre boyunca, büyük dedelerimiz o dine bağlı kaldılar. Adıgeler 1717 yılından başlamak üzere İslam dinini kabul ettiler.

Ulusumuz hangi dinden olursa olsun Khase geleneğini sürdürdü. Khase’ye gelenler, kadim geleneğe uyarak toplantı yerinin merkezinde çakılı olan sopaya yanaşır ve yemin ederdi.

Hıristiyanlık döneminde olasıdır sopaya incil asıyorlardı, Müslümanlık döneminde de Kur’an asmaya başladılar. Khase toplantısına ya da mahkemeye temsilci olarak katılan kişiler teker teker sopaya takılı kitaba el basar ve yemin ederdi. Kur’ana el basıp yemin etme geleneği oradan geliyor.

“Önüne küçük bir sopa dikilmiş olsa bile onu dikkate almalısın” (Beş ṡıқur vape kırağevčağemi yedeu) denmesinin nedeni de, khasede kabul edilen kurallara, herkesin, ister beğensin, ister beğenmesin, oybirliğiyle kabul edilen bu kurallara herkesin uyması gerektiğini belirtmek içindir. Sopa önünde verilen yemine büyük bir anlam yüklenmiş olduğu bu eski deyimden anlaşılıyor.

Khaselere ilişkin olarak sözlü anlatılarımızda ve Nart destanında çok sayıda atasözü ve deyim bulunuyor: “Kendini önce evinde eğit/terbiye et, sonra Khase’ye katıl!” (Vivne zışığasi Khasem қo!), “Khase’nin kararı gelenek/yasa, geleneğin (khabze) dediği de uyulacak kuraldır/ölçüttür” (Khasem yıorer khabze, khabzem yıorer bzıpĥe).

Nartların ülke toplantıları (zefes) vardı. Khasenin toplanma yeri de eski Adıge Anayurdunun ( Adıge Xekuĵ) merkezi bir yerindeydi, bu yer Nart Aleg’in (Alec) evinin bulunduğu yerdi. Eski anlatılara göre (kebarıĵ) bu yer Pşış Irmağının sağ yakasındaki yüksek sırttaydı, adı da Dencıv sırtı (Dêncıv bĵap) idi. Şimdiki Ğobekuaye köyünün batısında, Pşış Irmağı kaynağına doğru beş kilometre gidildiğinde o yere, Dencıv sırtına ulaşılır. O yer şimdi komşu Krasnodar Kray yöresi sınırları içinde bulunuyor. Adıge Cumhuriyeti sınırının hemen ötesinde. Nartların Meclisi (khase) Aleglerin eski evinde toplanırdı. Meclisin bir başkanı da vardı. Yaşlıların Ölüm Kurultayı da (Ĵıvıқ Xase) o yerde toplanırdı. Analar/Kadınlar Meclisi’ne (Nı Khase) katılacak olanlar da o yere gelirlerdi. Kadınlar Meclisinin başkanı Nart Aleg’in eşi Beţın (БэтIын) idi.

Belirttiğimiz gibi, khase sopasına bağlı din kitaplarına el basılarak yemin verilirdi. Bu eski gelenek dünya ülkeleri üst yöneticileri (paşe) tarafından günümüzde de sürdürülüyor. Söz gelişi, başkan/ cumhurbaşkanı seçilenler göreve başlarken toplumun önünde Anayasaya el basarak ant içiyorlar.

Bizim de Adıge Cumhuriyeti Devlet Meclisi – Khase adlı bir yasama organımız, “Adıge Khase” adlı sivil toplum örgütlerimiz var, diasporadaki Adıgelerin de khaseleri bulunuyor. Bu kuruluşların tüzükleri var, bunları ortaya koyup ve üzerlerine el basıp karar verecek olurlarsa daha zarif olacaktır düşüncesindeyiz.

Adıge mak, 25 Kasım 2013

Çeviri: Hapi Cevdet Yıldız