Adıge Cumhuriyeti’nde yeni öğretim yılı başladı. Buna ilişkin olarak Adıgece yeni okuma kitapları da yayınlandı ve öğrencilere dağıtıldı. Ancak kitap sayısı şimdilik yeterli değil, birçok öğrenciye kitap verilemedi, para yetmedi. Bu nedenle öğrencilerin tümüne yetecek sayıda kitap bastırılamadı.
Kitaplarda atlanmış, eksik bırakılmış konular da var. Söz gelişi işaretli harfler, görsel eşyalar, anne ve babaların yardımcı olabileceği konular ihmal edilmiş. Geçtiğimiz yıl kitaplar eleştirilmek, incelenmek üzere okullara gönderilmişti.
Şimdilerde, öğretmenler anlaştıkları ya da anlaşmadıkları, zor buldukları, uygun buldukları ya da bulmadıkları noktaları belirleyecek, bu gibi konular üzerinde bu yakınlarda görüşme ve tartışmalar yapacaklar.
Adıgey’de 36 adet ulusal okul (1) bulunuyor. Uzmanlar bu okullarda dört farklı uygulama biçimi blunduğunu söylüyorlar. Bunlardan birinde anadili öğretimi bulunmuyor. Diğerlerinde, eskiden olduğu gibi, ulusal yöre payı yeniden kabul edilmiş bulunuyor. Adıgece bu okullarda haftada - dersine göre değişmek üzere- 4-6 ders saati tutarında okutulabiliyor (2) .
Adıge kökenli olmayıp Adıgece bilmeyenler ikinci sınıftan başlayarak Adıgece, Adıge edebiyatı ya da Kafkas uluslarının kültürü derslerini - hepsini ya da sadece birini - seçmeli ders olarak seçebilir (3).
Özgürlük Radyosu’nun konuştuğu kişilerden biri, Adıgece yeni ders kitapların hazırlanmaları alanında çalışmış olan uzman öğretmenlerden Sitime Sare Adıgecenin öğrenilmesi konusunda açıklamalarda bulundu.
Sitime: Adıge olmayanlar, Adıgece (dilbilgisi), edebiyat ve kültür derslerinden birini seçebilirler. Adıgeler Adıgeceyi öğreniyorlar. Kitapları tek bir defada bastıramıyoruz. Ayrılan para az, yetmiyor. İlkokul 2. sınıf yeni Adıgece Okuma (edebiyat) kitabını bastırdık. Dili (-Adıgece -) öğrenenler de var, ama edebiyatı öğrenenler çoğunlukta.
Özgürlük Radyosu’nun konuştuğu kişilerden biri de, Adıge olmayan ve Adıgece bilmeyen, ama Adıgece öğrenmek isteyen öğrenciler için kitap hazırlayanlardan dilbilimci Ançoko suret’tir. Geçtiğimiz yıl ilkokul sınıflarında okuyan küçük öğrenciler için kitaplar yayınlanmıştı, bu yıl da 5. sınıftan 7. sınıf bitimine kadar okunacak Adıgece ders kitapları yayınlandı. 2002 yılından bu yana o kategoriden ders kitapları yayınlanmıyordu. Adıge olan ve anadilini öğrenmek isteyen öteki öğrenciler için yeterli sayıda kitap yok, - diyor Suret.
Ançoko Suret: Kitaptaki bilgiler daha kolay anlaşılabilecek sade bir dille sunuluyor. Çok sayıda yenilik de var.
Okullarda Adıgecenin öğrenilmesini zorunlu tutan yasa birkaç yıl önce kaldırılmıştı. O zamanlar öğrenci, önündeki seçeneklerden istediğini seçiyordu. Anadili öğretiminin seçmeli hale getirilmiş olması Adıgecenin öğrenilmesini çok kötü biçimde etkiledi diyor Adıgeyli uzman eğitimci Dzevkoj Zavır.
Dzevkoj Zavır: Adıgece lehine olan yasanın kaldırılmış olmasının kötü sonucu, Adıge olup da Adıgece okumakta olan öğrenci sayısının düşmüş olmasıdır. Adıgeleri çoğunluk içinde eritme (asimilasyon) amaçlı bir politikadır bu. Çocukların anadillerini öğrenme hakkı ellerinden alınmış oldu. Şu soru da sorulabilir: Rusça için de böylesine bir hak ihlali söz konusu olmaz mı? İstemeyenler Rusçayı da öğrenmeseler ya (4). Adıgey’de, Adıgece anayasal düzeyde tanınmış bir resmî dil. Ancak Adıgece Adıgey’de hak ettiği düzeyde kullanılamıyor. Bu son yıllarda, özellikle Putin’in başa geçtiği bu son 15 yılda cumhuriyetlerin yetkileri çiğneniyor, haklar kısıtlanıyor, azaltılıyor. Adıgecenin başına geleni de bu. Moskova bu kötü politikasında değişikliğe gitmiyor. Yörelerin (- cumhuriyetlerin-) kendi eğitim politikalarını oluşturma yetkileri yok.
Türkiye’de Adıgelerin Adıgece öğrenme hakkını elde etmelerinden bu yana öğretimde hangi alfabenin kullanılacağı sorunu da belirmiş bulunuyor. Türkiyeli Adıgeler için Latin alfabesinde öğretimin daha kolay olacağı birçoklarınca belirtiliyor.
Daha başkaları, söz gelişi tek tük biliminsanları da Kiril esaslı Adıge alfabesinin daha iyi olacağı görüşündeler.
Özgürlük Radyosu’nun konuştuğu Dzevkoj Zavır’a göre, Latin alfabesi dünyada daha yaygın olarak kullanılıyor, dış ülkelerde yaşayan Adıgelerin dillerini öğrenmeleri Latin alfabesi ile daha kolay olur. Dzevkoj’un dediğine göre, 1936 yılına değin Adıgeler (5). Latin alfabesini kullanıyorlardı. Biliminsanlarının çoğu, Kirilin Adıgeceye uygun düşmediği, Adıge seslerini yeterince veremediği görüşündeler.
Şerces Laris
Özgürlük Radyosu, 02 Eylül 2015
Notlar:
1 - Geçmişten kalma ulusal okullar ilk, orta ve lise kısımlarını kapsıyor. Ancak, orta ve lise kısımları için yeterli sayıda öğrenci bulunmuyorsa, 4 yıllık eğitim veren ve ilkokul düzeyinde olan okullar da vardır. O gibi küçük yerleşimlerden öğrenciler taşımalı sistemle en yakın ortaokul ya da liselere götürülüyorlar.
2 - Tek ders seçilmişse, dersine göre haftada 1 veya 2 saat Adıgece dersle yetinilebilir, farklı durumlarda bir ulusal okulda Adıgece en fazla 6 ders saati okutulabilir. Kentlerdeki okullarda ise, isteyen öğrenci olursa, Adıgece seçmeli ders dili olarak ilkokullarda 3, ortaokullarda 2 ve liselerde 1 ders saati okutulabiliyor. İsteyen olmazsa bütün dersler Rusça okutuluyor.
3 - Adıgeceyi istemiyorsa öğrenci bütün dersleri Rusça okuyabilir.
4 - Belirtelim, dilde eşitlik yok, Rusça genel/ üst resmî dil, Adıgece yöresel/ alt resmî dil, Rusça zorunlu resmî dil, herkes Rusça öğrenmek zorunda.
5 - 1936 yılında 4 Adıge yöresinde: Şapsığ, Adıge, Çerkes ve Kabardey yörelerinde Latin alfabesi kullanılıyordu.
***
02 September 2015
Адыгабзэм изэгъэшIэн Адыгеим къыщеохыгъэу бэдаушмэ алъытэ
Адыгэ республикэм ис кIэлэеджакIохэм яилъэс еджэгъу уахътэ рагъэжьэжьыгъ. Ащ ехъулIэу адыгабзэмкIэ тхылъыкIэхэм ареджэнхэу сабыймэ тхылъхэр афырагъэхьыгъэх, ау ахэр джыри зэкIэм афикъущтхэп, сыда пIомэ ахъщэ Iофым къыхэкIэу икъу фэдизэу къыдэкIыгъэгохэп.
Агъэхьазырыгъэ тхылъхэм кIэныгъэхэр хагъэхьагъэх. ГущыIэм пае мэкъэ тетхэгъэ десэхэр, пэеплъ пкъыгъохэр, ны-тыхэр зыхэлэжьэщт IофшIэнхэр. ТхылъыкIэхэр уплъэкIун шъуашэм илъхэу гъорекIо еджапIэхэм ахагъэхьэгъагъэх.
Джы кIэлэегъаджэхэр зэмызэгъыгъэхэм, къиныгъоу къащыхъугъэхэм, зыдырыгъаштэрэ-зыдырамгъаштэхэрэм къэблэгъэрэ уахътэм тегущыIэнхэу ары зэрагъэнафэрэр.
Алыгеим лъэпкъ гурыт еджэпIэ 36 ит. Гурыт еджапIэхэм адыгабзэр джырэкIэ щызэрагъашIэщтмэ амал зэфэшъхьафиплI щыIэу къыхагъэщы. Ахэм ащыщым зым ныдэлъфыбзэр хэтэп. ЫпэкIэ зэрэщытыгъэ шIыкIэу лъэпкъ шъолъыр Iахь зыфиIорэр Iуахыжьыгъ. Адыгабзэр гурыт еджапIэхэм ащарагъэхьы сыхьати 4-6 къыдхэлъытагъэу.
Мыадыгэ кIэлэеджакIохэу адыгабзэр зыIумылъхэм я тIонэрэ классым къыщегъэжьагъэу къыхахын амал яI адыгабза, литература, хьаумэ Кавказ лъэпкъхэм якультура зэрагъэшIэщтыр.
Фитыныгъэ Радиом игущыIэгъугъэу адыгабзэ тхылъыкIэхэм адэлэжьагъэмэ ащыщэу Ситимэ Сарэ къыхегъэщы адыгабзэм изэгъэшIэн фэгъэхьыгъэу.
Ситимэ: Тимылъэпкъэгъухэм къыхахын фит зэрагъэшIэщтыр: бзэр , литературэр, культурэр. Адыгэхэм адыгабзэр зэрагъашIэ. Тхылъхэр зэ къыдэгъэкIыгъоу къыдэдгъэкIын тлъэкIырэп. Ахъщэр икъурэп. ТхылъыкIэу къыдэкIыгъ я II классым пае литературэмкIэ тхылъ. Бзэр зэзгъашIэхэрэри щыIэх, ау литературэр зэзгъашIэхэрэр нахьыбэ хъугъэ.
Фитыныгъэ Радиом игущыIэгъугъэ бзэшIэныгъэлэжьэу Анцокъо Сурэт тхылъхэр зыгъэхьазырыгъэмэ ащыщ кIэлэеджакIохэу мыадыгэхэу, адыгабзэ зыIумылъхэу ар зэзгъашIэхэрэм апае. УблэпIэ еджапIэм чIэс кIэлэцIыкIyхэм апае гъорекIо къыдагъэкIыгъагъэх, джы я 5 классым къыщегъэжьагъэу я 7 классхэм анэс адыгабзэмкIэ тхылъхэр агъэхьазырыгъэх. 2002 илъэсым къыщегъэжьагъэу ащ фэдэ тхылъхэр къыдагъэкIыжьыгъагъэх. Адырэ адыгэхэу яныдэлъфыбзэ зэзгъашIэ зышIоигъохэми апаи тхылъыкIэхэр афикъухэрэп, еIо Сурэт.
Анцокъо Сурет: Тхылъxэм aдэтхэр нахь Iэрыфэгъух. КIэу бэ хэдгъэхьагъэр.
Адыгабзэр шIокI имыIэу еджапIэхэм ащызэрагъэшIэным фэгъэхьыгъэгъэ хэбзэгъэуцугъэр илъэс заулэкIэ узэкIэIэбэжьмэ Iуахыжьыгъагъ. Ащ къызэрэдэлъытагъэу кIэлэеджакIом къыхихын фит зэригъэшIэнэу ышIоигъор. Мы хэбзэгъэуцугъэр зэрэIуахыжьыгъэм лъэпкъым, ныдэлъфыбзэм изэгъэшIэн лъэшэу иягъэ къекIыгъэу къыхегъэщы Фитыныгъэ радиом игущыIэгъугъэ Адыгеим щыщ бэдауш лэжьакIоу Дзэукъожь Заур.
Дзэукъожь Заур: Сэ зэрэсшIэрэмкIэ хэбзэгъэуцугъэр зэрэIуахыгъэм иягъэу къикIыгъэр – адыгабзэр адыгэу зэзгъашIэрэр нахь макIэ хъугъэ. Мыр адыгэхэр хэгъэткIухьаным иполитик. Сабыймэ яфитыныгъэхэр аукъо. УпчIэ къэтэджы: урысыбзэмкIи фитыныгъэ укъоныгъэба ар? Фэмыемэ урысыбзэри зэрерэмгъашIэба. ХэкумкIэ, къэралыгъо хабзэтхыгъэхэмкIэ, адыгабзэм къэралыгъобзэ лъэгапIэ иI. Ау адыгабзэр хэкум икъоу щагъэфедэрэп. Мы ыужрэ илъэс 15 Путиныр къызытехьагъэм нэуж хэкухэм яфитыныгъэхэр аукъох, ахэр нахь макIэ мэхъух. Адыгабзэми ехьылIагъэуи ары. Мэзкуу иполитикэ зэблихъурэп. Ащ фэдэ фитыныгъэхэр яIэхэп джы дэдэм хэкухэм.
Адыгэхэу Тыркуем щыIэхэм адыгабзэр ащарагъэшIэнэу зыщыдзадзагъэм къыщежьэу Iофыгъоу къэтэджыгъэмэ ащыщ адыгабзэр сыд фэдэ хьарыфылъа зэрытыщтыр зыфэпIощтыр. Тыркуем щыIэ адыгэхэм латин хьарыфылъэр нахь къафэпсынкIэщтэу къыхагъэщы бэхэмэ.
Фэшъхьафхэм, гущыIэм пае шIэныгъэлэжь зырызхэм къаIо адыгабзэр джы зэрылъ киррилицыр нахь дэгъоу.
Фитыныгъэ Радиом игущыIэгъугъэ бэдауш лэжьакIоу Дзэукъожь Заур къызэриIорэмкIэ, латин хьарыфылъэу зэрэдунаеу нахь щагъэфедэрэр IэкIыб адыгэхэм абзэ зэрагъэшIэщтмэ нахь яIэрыфэгъут. Ащ къызэриIорэмкIэ, 1936 илъэсым нэс адыгэхэм латин хьарыфылъэ яIагъ. Кириллицыр адыгабзэм къемыкIоу , ащ макъэхэр зэкIэ къымытышъоу шIэныгъэлэжьыбэхэми къыхагъэщы.
Фитыныгъэ Радио, Щэрджэс Ларис
