Adıge Kadınının Yolu
7 Aralık 2011
Adıge kadının geçmişten bugüne katetmiş olduğu yolculuk üzerine konuşmak istiyorum. Eskiden Adıge diyarına çok sayıda konuk gelirdi, bu konuklar Adıgelerin gelenek ve göreneklerini, yaşam biçimlerini araştırır, öğrenirlerdi. Adıge kadınlarının iyi huylu ve karakterli oldukları, ev işlerini gördükleri, Adıge kadınının akıllı ve merhametli olduğu, askerler, gezginler ve ünlü bilginler tarafından yazılmıştır. Bu son yıllarda, kadınların psikolojisi ile dünya görüşlerinde büyük değişiklikler gerçekleşmiş bulunuyor. Kadının bilinç ve kavrama gücü ve yeteneği artmış bulunuyor.
Adıge köyleri tarihi üzerine çalışıyorum. Köylerde yaşayan kadınların yaşamını araştırırken, Adıge kadınının gücünü, akıllılığını ve güzelliğini de öğrenmiş bulunuyorum. Kadınlar ev işleri ile çocuk bakımını yüklenmiş durumdalar. Sözgelişi, Hureye Çebehan on çocuk annesi (Pçıhalıkuay köyünden), Kuş’eko Mı’umin (Кушъэкъо МыIумин) on çocuk annesi (Tahtamukay köyünden), Mezıvjeko Nafset, L’ehusej Hacet, L’ehusej Asıyet, üçü de onar çocuk anneleri (Şıncıye köyü), Habehu Rahmet on altı çocuk annesi ve hepsini büyütmüş durumda.
O denli çocuğu büyütmek, okutmak ve yaşama hazırlamak kolay bir şey olmamalı, ama Adıge kadını çok şeyin üstesinden gelebiliyor. Kendi doğurmadığı çocukları büyüten kadınlardan da ayrıca söz etmek isterim. Yusıf kızı Tatleko Şerifet ile Yemt’ıtl Aminet (ikisi de Şıncıye köyünden), kendi doğurmadıkları çocukları büyüten kadınlardan ve çocukları arasında ayırım gözetmemiş kişilerden. Şerifet, altı çocuklu Tatleko Aboçır’a vardı, ondan iki çocuğu oldu. Aboçır’ın ölümünden sonra, Şerifet hiçbir ayırım yapmadan çocukları büyüttü. Şerifet, analarını yitirmiş çocukları sevdi ve onlarla uyum sağladı, çocuklar da yeni annelerini sevdiler. Şerifet şu an 90 yaşında, aklı ve beden sağlığı yerinde biri. Çocukları onu el üstünde tutuyorlar. Kendisi çocukluğundan beri spor yapıyordu. At binicisi (jokey) idi, Rostov, Krasnodar, Maykop ve Stavropol’da yarışma birincilikleri almış biri.
Annem Yemt’ıtl Aminet de öyle biri, babamın ilk eşi üç çocuk bırakıp vefat etti. Annem gencecik yaşında babamla evlendi, beş çocuğu oldu, babamı, daha 30’unda iken,Almanlar, İkinci Dünya Savaşı sırasında “partizanlar arasındaydı” diyerek öldürdüler. Cesedi çok arandı ama bulunamadı. Annemiz onun öldüğüne bir türlü inanamadan yaşamını yitirdi (Bu olay yeni yayınladığım “Вехи жизни” [Yaşamın Kilometre Taşları] adlı kitabımda anlatılıyor).
Cırakıye köylü Kaleş’ave sülâlesinden Şığotıj’ın dokuz çocuğu vardı, kocası haksız olarak tutuklananlar arasındaydı, 1937’de idam edildi. Ayrıca Şığotıj’ın iki oğlu savaşta öldü, içlerinde eceliyle ölenler de vardı, dokuz çocuktan ikisi sağ kaldı- Yanvarbıy ve Lube. Anne çocuklarını iyi yetiştirmiş ve yaşama hazırlamıştı.
İkinci Dünya Savaşı çok sayıda kadının dul kalmasına neden oldu. Çok sayıda evlât da yitti gitti. Harehu Çabe’nin beş çocuğu (Şıncıye’den), Mezıvjeko Mamsır’ın altı oğlu (Tahtamukay’dan), Haçemıko Tıjın’ın üç oğlu (Penejukay’dan) savaşta can verdi. “Umut tükenmez” (Гугъэр ины) derler, çocuklarını bekleyerek Tıjın, şimdilerde 100 yaşını devirmiş durumda.
Almanlar ülkemize saldırınca, çok sayıda genç kadın da cepheye gönderilmişti. Savaş pilotlarından Beğujeko Leyla çok sayıda Alman uçağını düşürmeyi başardı (Lahşıkuaye köyündendi). Hahurate Sim Ravensbrück toplama kampında (*) uzun bir süre kaldı, hemşireydi, hizmette bulundu, Çek yer altı örgütü direnişçileri tarafından kurtarıldı (Natuhay köyündendi).
Beguğe (Traho) Hanmeleç (Şıncıye’den), Almanlar tarafından toplama kampına kondu, ama ölümü yenmeyi ve sağ kalmayı başardı. Savaş sonu Hahurate Sim, hemşire olarak Krasnodar’da çalıştı. Beguğe Hanmeleç de öğretmen olarak Şıncıye’de çocukları okuttu. Beguğe Asyet, savaş boyunca silâh altında kaldı, sağ olarak geri döndü. Beguğe Şılehan ilk kadınlar kongresine katıldı, Krupskaya’dan (**) aldığı bir yazı üzerine, evinin yarısını çocuk yuvası yaptırdı. Böylece Adıge diyarının ilk çocuk yuvasını kurmuş oldu. Anasız- babasız kalmış çocukları gözetmiş, onlara büyük yardımlarda bulunmuştur.
Harehu Çebehan bizim komşumuzdu. Altı oğlunu savaşa uğurlarken onlara söylediklerini sonradan bize de anlatmıştı: “Yavrularım, bir belânın, bir ateşin içine uğurluyorum sizi, ne olur, babanızı ve köyünüzü utandırmayın, savaştan kaçmayın, Tanrı sizi sağ salim geri getirsin”. Ancak Çebehan’ın duası gerçekleşmedi, beş oğlu öldü, altıncı oğlu Ramazan ise, “tutsak düşmüşsün” denerek, Stalin’e gammazlandı, savaşa katılmış olması yetmemiş olmalı, on yıl daha hapiste yatırıldı. Çebehan ve eşi Dol artık yaşamıyor. Kukene Zul (Tahtamukay) gencecik yaşta kocasıyla birlikte savaşa gitti, beş yıl Almanlarla çarpıştı. Çuho Aminet (Afıpsıp) cephedekilerle bir arada bulundu ve yaralıları tedavi etti.
Tlepşıko Şamset (Tahtamukay) çok genç bir yaşta mesajcı (связист) olarak deniz filosuna alındı, savaştan sonra posta hizmetinde çalıştı.
Ğonejıko Cecehan’ın oğulları da savaşta öldüler. Kendisi kolhozda çalışıyordu. “Oğullarıma yararı olur” diyerek, gece gündüz demeden çalışıyordu. Savaştaki gençlerin beslenmeleri görevi annelerinin ve kız kardeşlerinin üzerine yıkılmıştı. Ğonejıko Minhan, “kardeşlerim için çalışıyorum” diyerek 50 yıl kolhozda çalıştı.
Kadının yerine getiremediği bir özveri olabilir mi! Her bir köyde yiğit kadınlar vardır. Savaş sonunda kolhozda, okulda ve enstitüde çalıştılar, okudular ve eğitimli kişiler oldular.
Yemt’ıtl Maryet traktör üzerinde toprağı sürmeye başladığında henüz 16 yaşındaydı. Mırze Zagret biçerdöver ve traktör kullanıyordu. Yemt’ıtl Neğoy, Beguğe Kuk, Kuş’eko Halimet, Yemt’ıtl Şamhan, Yemt’ıtl Meryem ve daha nice kadın özveriyle çalıştı.
Birçok köyün okulu Almanlar tarafından at ahırı olarak kullanılmıştı, savaş sonrasında o binalar temizlendi, yeniden onarıldı, çocukların öğrenim görecekleri derslikler ve odalar oluşturuldu. Ş’upek’o Zagret (ШIупэкIо Загрэт) çocuklara Rusça öğretiyordu.
Adıge kültürünün canladırılması çalışmalarında kadınların da büyük bir emeği bulunuyor. Tsey İbrahim, ilk Tiyatro Okulu’nu Krasnodar’da açtığında, okuttuğu kadınlar arasında Tsey Vınaye, Yemt’ıtl Nasfet, Permako Ayşet, Çırjın Ayşet de bulunuyordu. Ardından Adıge kadını Moskova’ya da adımını attı. Ş’hak’umıde Nuryet, L’ıbzıv Safyat, Perenıko Razyet, Tatleko Tamar, H’ekuj Sar, Jane Nafset ve daha başkaları Moskova’da öğrenim gördüler.
Adıgeler içinden başarı gazeteciler yetişti. Çurmıt Bib, Beğ Sim, L’ıuju Maryet, Kump’ıl Svet, Yemıj Muliet (***) ve daha başka kadın gazetecilerin adlarını sayabiliriz.
Yevtıh’ Asyet ünlü bir sanatçıdır. Çalışmaları dış ülkelerde de tanınıyor.
Adıgeler arasından usta şarkıcılar da yetişti.Çıç Zulhace (КIыкI Зулхьаджэ) Adıgelerin ilk ünlü şarkıcısıdır. Semegu Goşnağo’ya Adıge “bülbülü” sanı verildi, o denli güzel bir sesi vardı. Ş’evej Roz, Jane Nafset, gençlerden Kuş’eko Sim ve Neh’eye Tamar sevilen şarkıcılar arasında.
Birer biliminsanı olan örnek kadın öğretmenlerden de söz etmek istiyorum. Bunlar arasında Şevgen Emiliye, Şoce Asyet, Tambıy Cantığ, Nemıt’eko Roz, Haçemız Mir, Lavş’e Svetlan, Hok’on Fatim, Meretıko Zar, Vınereko Ray, Ş’hapetse Min, Hut Ludmil, Çuvıç’ Angel, Hok’o Fatim, Yemt’ıtl Zarem, Çuyeko Nasfet, Perenıko Kutas, Şıbzıho Emm, Şıbzıho Fatim, Vınereko Mir, Ağırcaneko Sim, Ş’halaho Dariko, Ş’hak’umıde Maryet, Ğuçel’ Zühra, Tev Nuryet, Atejıha Sayhat, Tutarış Maryet, Tığuj Sim ve daha başkaları da bulunuyor.
Bilge Adıge kadınları Koceş’eve Kadırhan, K’ereşe Zaynab, Azemete Min-Kutas ve Şevgen Goşevnaye’nin üstün bilimsel çalışmaları tarihimizin sayfalarında yer almış bulunuyor.
İlk öğretmenler olarak Adıgey okullarında hizmet vermiş olan kadınlarımızın adlarını da saymak istiyorum. Bunlar arasaında da Ş’halaho Darihan (50 üzeri yıl öğretmenlik yaptı, “Sovyetler Birliği Halk Öğretmeni” ünvanını kazandı), Ğuçel’ Ğuçehan, Habehu Goşhan, Peneşu Savdet, Bleğoj Mir, Hureye Mir, Thabısım Svet, L’ıhureye Maryet ve daha başkaları bulunuyor.
Tarımı kalkındırmak ve geliştirmek için, savaş sırasında ve sonrasında kadınlar ellerinden geleni yaptılar, katkılarda bulundular. Ğonejıko Minhan 18 yaşında iken kolhoza katıldı ve 60 yıl ustabaşı olarak çalıştı. Hureye Safyat’a “Sosyalist Emek Kahramanı” nişanı verildi, Peneşu Sanyat, Yüksek Sovyet’e (Üst Meclis) milletvekili olarak seçilmişti. Şevgen Tamar 40 yıl üzeri Adıgey’in en büyük satış mağazasının müdürlüğü görevinde bulundu. Bek Meleçhan ve Çuho Aminet ilk kadın hekimlerimizdendi. Günümüzdeki tanınmış kadın hekimlerimiz arasında Neh’eye Mir, Ğış Şamset, Yevtıh’ Sim, Ğuçel’ Sar, Hats’ets’e Fatim, Peneşu Svete ve daha başkaları bulunuyor.
Şış’ha Tamar tanınmış bir kadın. Barış adına diplomatça hizmetlerde bulundu, “Rahibe- Teresa” diye ünlenmiş biri. Savaş dönemlerinde Abhazya, Çeçenya ve Güney Osetya’da bulundu. Onlara değişik yiyecekler, çocuk giyecekleri ve ev gereçleri satın alıyor, temin ediyordu.
Zek’oğu Svet, 40 üzeri yıldan beri Adıge Cumhuriyeti Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü Kütüphanesi’nde çalışıyor. Çok sayıda kişiye yardımcı olmuş olan biri.
Ulusun içinden sözü edilmeye değer çok sayıda kadın yetişmiş bulunuyor. O gibi kişilerden hazırlamakta olduğum kitapta daha geniş bir biçimde söz edeceğim.
Yemt’ıtl Razyet, tarihçi
Adıge maq, 6 Aralık 2011
Çeviri:Hapi Cevdet Yıldız
(*) – Ravensbrück, - Almanya’da Berlin’in 80 km kuzeyinde bir kadın toplama kampıydı ve kamptaki kadın tutsakların sayısının 45 bine ulaşmış olduğu biliniyor. – hcy.
(**) – Nadejda Krupskaya (1869- 1939), 1917 Ekim devriminin lideri V. İ. Lenin’in (1870- 1924) eşi.
(***) – Yemıj Muliet için bkz. ‘Ulusal Ruh Bizi Birbirimize Bağlıyor’ ; ‘Örgütlerimiz, Soçi ve Yayın Alemimiz Ne Durumda?’, internet.
Not: Yazı, bir ulusal örgütlenmenin, bir özerklik ve bir cumhuriyetin, bir kolektivitenin ve kadınların önemini ve boyutunu çarpıcı bir biçimde sergiliyor Yazıyı bu gibi açılardan değerlendirmek ve diaspora adına dersler çıkarmak gerekir diye düşünüyorum. – hcy.
